ΒΙΒΛΙΟ - Εντοπιότητα και λογοτεχνία

Είναι δυνατόν στην εποχή μας ο τόπος καταγωγής ή διαμονής ενός συγγραφέα να επηρεάσει κάποιο έργο του ή και το σύνολο της λογοτεχνικής του δημιουργίας; Ή μήπως στην εποχή του ηλεκτρονικού τύπου και των εύκολων και γρήγορων μετακινήσεων ομοιογενοποιείται και  το δημιουργικό έργο; Και μάλιστα τι συμβαίνει στα όρια μέσα του ίδιου του κράτους; Η Μακεδονία, η Θράκη, η Κρήτη, ή η Θεσσαλονίκη, το Ναύπλιο, ο Βόλος, μπορούν να αποτελέσουν το μυθιστορηματικό μικρόκοσμο των συγγραφέων; Η Ελισάβετ Κοτζιά από την Καθημερινή δίνει τη δική της προσέγγιση.

Στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα πραγματοποιήθηκαν οι γνωστές μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών από την ύπαιθρο στο άστυ, από την επαρχία στο κέντρο, από όλη την Ελλάδα στην Αθήνα. Είχαμε τις γνωστές αποδιαρθρώσεις των τοπικών κοινοτήτων, είχαμε την ερήμωση της υπαίθρου και τη μεταγενέστερη επιστροφή κάποιων τμημάτων πληθυσμού, είχαμε τις τεράστιες γλωσσικές, εθιμικές και πολιτισμικές ομογενοποιήσεις μέσα απ’ την εκπαίδευση και την επικοινωνία των μαζικών μέσων. Tα τελευταία είκοσι χρόνια είδαμε ακόμα τις γνωστές σαρωτικές μεταβολές: μείωση της εθνικής ομοιογένειας με την είσοδο μεταναστευτικών πληθυσμών, ομογενοποίηση του τοπίου με την τουριστική ανάπτυξη και την εξάπλωση πανομοιότυπων τρόπων διασκέδασης. Τι μαρτυρίες μάς παρέχει για όλα αυτά η λογοτεχνία;

Πώς αντιλαμβάνονται τα υποκείμενα την ταυτότητά τους; Σε ποιες ομάδες εντάσσουν τον εαυτό τους και πού λογοδοτούν; Παρουσιάζονται ως μέλη κάποιας αδιαφοροποίητης κοινότητας τα όρια της οποίας συμπίπτουν με τα όρια της εθνικής επικράτειας, επομένως δεν έχουν σημασία οι τόποι μέσα στους οποίους κινούνται; Ή οι τοπικότητες τονίζονται, υπογραμμίζονται και αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο; Νοσταλγεί η λογοτεχνία το παρελθόν; Αντιλαμβάνεται την ομογενοποίηση ως στοιχείο ισοπέδωσης και προσπαθεί να την ξορκίσει υπερτονίζοντας τις ιδιαιτερότητες που διαφοροποιούν; Ή προσυπογράφει τα νέα δεδομένα προσχωρώντας αδιαμαρτύρητα στην καινούργια συνθήκη;

Μια γρήγορη ματιά στην πεζογραφική παραγωγή των τελευταίων δέκα ετών δείχνει πως ο τόπος εξακολουθεί να κατέχει ρόλο πρωταγωνιστή. Οχι μόνον γνωρίζουμε το γεωγραφικό στίγμα όπου εκτυλίσσονται οι ιστορίες, αλλά για τον αφηγητή και τους ήρωές του αποκτά ιδιαίτερη σημασία πως τα γεγονότα λαμβάνουν χώρα εκεί ακριβώς και όχι αλλού. Οχι σπάνια, άλλωστε, από μόνη της η τοπωνυμική αναφορά φορτίζει. Ας πάρουμε ενδεικτικά τον ελληνικό Βορρά και τον ελληνικό Νότο. Τα βιβλία για τη Μακεδονία γραμμένα από Μακεδόνες πεζογράφους αφθονούν: Γιώργος Σκαμπαρδώνης «Μεταξύ σφύρας και Αλιάκμονος», Αντώνης Σουρούνης «Το μονοπάτι δίπλα στη θάλασσα», Αλεξάνδρα Δεληγιώργη «Γυναίκες ή σκοτεινή ύλη», Σάκης Σερέφας «Θα γίνω ντιζέζ», Πέτρος Μαρτινίδης «Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία», Σοφία Νικολαΐδου «Απόψε δεν έχουμε φίλους», Τάσος Χατζητάτσης «Σα σπασμένα φτερά», Σάκης Τότλης «Ιντερσίτι», Γιώργος Γκόζης «Ο νυχτερινός στο βάθος», Λευτέρης Μαυρόπουλος «Το άλλο μισό μου πορτοκάλι», Δημοσθένης Καμπούρης «Στη βροχή με μηχανάκι», Ηλίας Παπαμόσχος «Λειψή αριθμητική». Η Θεσσαλονίκη άλλωστε προσελκύει εραστές απ’ όλη την Ελλάδα: Δημήτρης Μίγγας «Της Σαλονίκης μονάχα…», Αργύρης Παυλιώτης, «Παράξενοι ελκυστές», Ελενα Χουζούρη «Σκοτεινός Βαρδάρης», Νίκος Δαββέτας «Εβραία νύφη». Στους γεωγραφικούς αντίποδες η Κρήτη: Γιώργης Γιατρομανωλάκης «Ο παππούς μου και το κακό», Ρέα Γαλανάκη, «Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα», Μάρω Δούκα «Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ», Ιωάννα Καρυστιάνη «Κοστούμι από χώμα», Ελένη Γιαννακάκη «Περί ορέξεως και άλλων δεινών». Και για να επεκταθούμε στην υπόλοιπη επικράτεια ενδεικτικώς σημειώνω συγγραφείς και τόπους: Η Ηπειρος με τους Σωτήρη Δημητρίου, Γιάννη Καλπούζο, Βασίλη Γκουρογιάννη και Τηλέμαχο Κώτσια, η Θράκη με τον Μισέλ Φάις, η Θεσσαλία με τον Κώστα Ακρίβο. Η Αθήνα τέλος με αθηναιογράφους, ντόπιους και μη, όπως οι Ερση Σωτηροπούλου, Μάρω Δούκα, Ιωάννα Καρυστιάνη, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Βαγγέλης Ραφτόπουλος, Ευγένιος Αρανίτσης, Τατιάνα Αβέρωφ, Γεράσιμος Δενδρινός.

Οι τόποι καταγωγής δεν έχασαν στις μέρες μας το νόημά τους. Ακόμα και αν οι πεζογράφοι δεν ζουν πια εκεί. Ο πόθος υπάρχει. Και η διάθεση να φιλοτεχνηθεί μια μυθολογία γύρω απ’ αυτούς. Δεν θα συναντήσουμε βέβαια το αίσθημα του ξεριζωμένου που βρίσκαμε στον Ηπειρώτη Χριστόφορο Μηλιώνη που ασφυκτιούσε στην Αθήνα. Ισως διότι επικοινωνιακά και οικονομικά διαθέτει κανείς την πολυτέλεια (μέχρι αυτήν τη στιγμή τουλάχιστον) να μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα σε δύο τόπους. Εκείνο πάντως που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι να παρακολουθήσουμε κατά πόσον θα εξακολουθήσει να γράφεται και στο μέλλον πεζογραφία με ανάλογη γεωγραφική διασπορά. Να εκπροσωπούνται δηλαδή όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα. Διότι η εικόνα που προς το παρόν λαμβάνουμε όσον αφορά την καταγωγή των νεωτέρων πεζογράφων είναι ένα μοίρασμα της προέλευσης ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, αποτέλεσμα προφανώς της ισχυρής αστυφιλικής τάσης των δεκαετιών 1960 και 1970. Εντελώς ενδεικτικά λοιπόν αναφέρω: από τη Θεσσαλονίκη οι Νικολαΐδου, Γκόζης, Καμπούρης κ.ά. Από την Αθήνα οι Χειμωνάς, Χωμενίδης, Μιχαηλίδης, Μιχαλοπούλου, Δημητρακάκη, Μαρούτσου κ.ά.