Ένα βιβλίο στο οποίο δικαιολογείται ο τίτλος του: ενώ η δορυφορική φωτογραφία το μόνο που παρουσίαζε ήταν μια σούπα από λίγο πολύ ομοιόμορφες αποχρώσεις του πράσινου, διάστικτη με θολές μπλε κηλίδες, στον χάρτη αναπτυσσόταν ένα σαγηνευτικό, λεπτομερές σχέδιο με τους επαρχιακούς δρόμους, τις γραφικές διαδρομές, τα σημεία της θέας, δάση, λίμνες και φαράγγια. Πάνω από αυτές τις δύο μεγεθύνσεις, με μαύρα κεφαλαία γράμματα υπήρχε ο τίτλος της έκθεσης: "Ο ΧΑΡΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ".
Μισέλ Ουελμπέκ, Ο χάρτης και η επικράτεια, μτφρ.: Λίνα Σιπητάνου, μυθιστόρημα, εκδόσεις Εστία
Ο Μισέλ Ουελμπέκ, ποιητής, μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και κινηματογραφιστής, έγινε γνωστός με το «Επέκταση του πεδίου της πάλης» και τα ιδίως τα «Στοιχειώδη Σωματίδια» τη δεκαετία του 1990. Εκτοτε, αναγνωστικό κοινό και κριτικοί διαιρούνται σε δύο στρατόπεδα: εκείνους που τον κατηγορούν ως επηρμένο προβοκάτορα, ρατσιστή, μισογύνη και πορνογράφο· και όσους σαγηνεύονται από την οξυδερκή ματιά του πάνω στις δυτικές κοινωνίες, τον μηδενισμό και την απόλυτη μοναχικότητα των χαρακτήρων, τα μελλοντολογικά στοιχεία της πρόζας του, την αγάπη του για τα σκυλιά. «Ο χάρτης και η επικράτεια» είναι το πέμπτο του μυθιστόρημα και απέσπασε το βραβείο Γκονκούρ, το 2010. Και εδώ ο Ουελμπέκ διατηρεί την οπτική του σχολιαστή της σύγχρονης πραγματικότητας, προχωρεί ένα βήμα παρακάτω την επεξεργασία της θεματικής που γνωρίσαμε στα προηγούμενα μυθιστορήματά του και κρατά πολύ χαμηλότερους τόνους.
Κεντρικό πρόσωπο είναι ο μονήρης καλλιτέχνης Ζεντ Μαρτέν. Παρακολουθούμε τις σημαντικές στιγμές της βιογραφίας, την επαγγελματική του πορεία, τη σχέση του με τις γυναίκες, με τον πατέρα του και το κύκλωμα της τέχνης. Μια από αυτές τις στιγμές είναι η στροφή του από τη φωτογραφία στη ζωγραφική, οπότε και ολοκληρώνει μια σειρά έργων, στην οποία καταγράφει διάφορα σύγχρονα επαγγέλματα. Για τον κατάλογο της έκθεσης ζητά από τον συγγραφέα Μισέλ Ουελμπέκ να γράψει ένα κείμενο και έτσι ξεκινά μια σχέση, η οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε φιλία, εάν δεν τη διέκοπτε η άγρια δολοφονία του συγγραφέα. Στο τρίτο μέρος, η αφήγηση αποκτά χαρακτήρα αστυνομικού μυθιστορήματος και εστιάζει στον αστυνόμο Ζασελέν - ένα έντιμο και μεθοδικό στέλεχος της Δίωξης Εγκλήματος, που πολύ θυμίζει τον Μπέκα του Μαρή με τη στοργική αντιμετώπιση των υφιστάμενων του, αλλά και την όαση που του προσφέρει η μακρόχρονη, μονογαμική σχέση του με την οικονομολόγο και καλή μαγείρισσα Ελέν.
Ο επίλογος του βιβλίου εκτυλίσσεται στο μέλλον: η Ευρώπη δεν έχει πια καθόλου βιομηχανική παραγωγή: η Γαλλία επιβιώνει, έχοντας μετατραπεί σε ιδανικό προορισμό του αγροτουρισμού, στο γερμανικό Ruhrgebiet η βλάστηση έχει πνίξει όσες βιομηχανικές εγκαταστάσεις δεν μετατράπηκαν σε εκθεσιακούς ή συναυλιακούς χώρους. Ο Ζεντ περνάει τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του σε πλήρη απομόνωση, δημιουργώντας βίντεο που «συμβολίζουν την εξάλειψη του ανθρώπινου είδους» και τον «θρίαμβο της βλάστησης».
Μέσα από τη ζωή και την καλλιτεχνική δουλειά του Ζεντ, τη σχέση του με τον αρχιτέκτονα πατέρα του και τις συζητήσεις του με τον Ουελμπέκ, ο σύγχρονος δυτικός κόσμος παρουσιάζεται υπό το πρίσμα του τεχνητού, του κατασκευασμένου, του μαζικού και προτυποποιημένου, το άτομο ορίζεται ως τηλεθεατής, καταναλωτής, πελάτης, τουρίστας, χρήστης του Ιντερνετ. Μόνο στο έργο τέχνης αποδίδεται η ιδιότητα του φορέα αλήθειας και μένει ανεπηρέαστο από το γεγονός ότι αποτελεί διαπραγματεύσιμη αξία στην αγορά.
Ο αναγνώστης του Ουελμπέκ δεν θα βρει σε αυτό το μυθιστόρημα ούτε μία σκηνή σεξ. Οι γυναικείοι χαρακτήρες, βέβαια, προβάλλονται και εδώ μέσα από το φαντασιακό του δυτικού αρσενικού: ο Ζεντ θα αγαπήσει δύο γυναίκες στη ζωή του, τη Ζενεβιέβ από τη Μαδαγασκάρη, που εκδίδεται για να διατηρεί ένα καλό επίπεδο ζωής και θα του «μάθει τα πάντα», και τη Ρωσίδα Ολγα, που ανταποκρίνεται πλήρως στο πρότυπο της σλαβικής ομορφιάς, όπως το προέβαλλαν «τα πρακτορεία μόντελινγκ και τα περιοδικά μετά την πτώση της ΕΣΣΔ».
Αντίθετα, ο θάνατος, ως γήρας και φθορά, αλλά και ως πραγματικότητα του πτώματος, παρουσιάζεται από όλες τις δυνατές πλευρές: αυτοκτονία, καρκίνος, στυγερή δολοφονία, ευθανασία, ταφή, καύση, νεκρικά έθιμα της Μαδαγασκάρης, τεχνικές διαλογισμού πάνω στο άψυχο σώμα. Ο συγγραφέας Ουελμπέκ παίρνει θέση, με δηκτικότητα και σαρκασμό. Ο Ουελμπέκ -δευτερεύων χαρακτήρας της ιστορίας- και ο σκύλος του διαμελίζονται και οι ανάκατες σάρκες τους σχηματίζουν μοτίβα που θυμίζουν Τζάκσον Πόλοκ. Ο Ζεντ επιλέγει τις ανακουφιστικές θεραπείες και δημιουργεί έργα τέχνης μέχρι και την τελευταία μέρα της ζωής του.
Για την ελληνική απόδοση του «Ο χάρτης και η επικράτεια», η σημαντικότερη δυσκολία άπτεται περισσότερο της επιμέλειας παρά της μετάφρασης, Το κείμενο «ξεχειλίζει» τοπωνύμια, εμπορικά σήματα, αγγλικούς όρους, και δεν είναι πάντοτε αυτονόητη η επιλογή της μεταγραφής. Για παράδειγμα, η εμμονή στη χρήση των αναρίθμητων γαλλικών προϊόντων με «ονομασία προέλευσης» δημιουργεί στο πρωτότυπο μια αίσθηση υπερβολής και ειρωνείας, που χάνεται με την πιο άκομψη απόδοσή τους στα ελληνικά.
Η πρώτη του ερωτική σχέση είναι με τη Ζενεβιέβ, μια κοπέλα που εμπορευόταν τα θέλγητρά της. Η οικονομική συναλλαγή, όπως αναφέρει, καθιστά ακίνδυνη και μάλιστα αγιοποιεί οποιαδήποτε σεξουαλική δραστηριότητα. Ενόχληση δεν ένιωθε καμία γι΄ αυτή την επιλογή της Ζενεβιέβ, αντίθετα ενόχληση ένιωσε όταν η Ζενεβιέβ του ανακοίνωσε ότι επρόκειτο να παντρευτεί και μάλιστα ένα καθωσπρέπει σύζυγο. Αυτή η μετάπτωση από την ελεύθερη, αγία πόρνη στην ευτυχισμένη, βολεμένη σύζυγο είναι που ενοχλεί τελικά τον καλλιτέχνη. Το ωραίο, ακόμη και στην πιο ζωώδη εκδοχή, ανήκει σε όλους, διαφορετικά η υποδούλωσή του, είναι σαν ένα άγριο ζώο μέσα σ΄ ένα κλουβί που τελικά χάνει την αρχική, αληθινή του φύση.
Eπόμενη σχέση του είναι η Όλγα, εργαζόμενη στα γραφεία της Μισελέν. Ρωσικές ρίζες με κάποια χρόνια διαμονής στη Γαλλία, ποθητή, εντυπωσιακή. Μια γυναίκα έξυπνη, οργανωτική, έτοιμη για νέες προκλήσεις. Ο Ζεντ βρήκε σ΄ αυτή τον έρωτα που ζητούσε, αλλά και μια ασφάλεια, ίσως μια μητρική στοργή, που περιέβαλε τα ερωτικά του ένστικτα. Αλλά κι αυτή η σχέση δεν μακροημέρευσε, γιατί η Όλγα ενδιαφέρθηκε να υλοποιήσει τα επαγγελματικά της όνειρα, αλλά και ο Ζεντ δεν ένιωσε την ανάγκη και συγχρόνως δε βρήκε το θάρρος να την κρατήσει κοντά του.
Η έννοια της αγάπης, της συμμετοχής και της μέθεξης, βλέπουμε ότι λείπει από την πλευρά του καλλιτέχνη. Ένας ερωτικός αυτισμός κυριαρχεί, μια μοναχική ερωτική διαδρομή. Ομορφιά, έρωτας, μοναξιά. Κάπως έτσι θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την ερωτική ζωή του Ζεντ. Βέβαια αυτό ίσως εξηγείται και από το γεγονός ότι η μητέρα του αυτοκτόνησε ενώ ο ίδιος ήταν σε νηπιακή ηλικία. Άρα η γυναίκα συγκεντρώνει για τον Ζεντ κάποια αρχετυπικά, συμβολικά χαρακτηριστικά κι όχι εκείνα τα κοινωνικά γνωρίσματα που μπορεί να την κάνουν φίλη κι αγαπημένη, πέρα από ερωμένη.
Aς προσέξουμε την οπτική του απέναντι στη γυναίκα και από ένα άλλο απόσπασμα:
Η εκκλησία αρχικά του φάνηκε έρημη, όμως προχωρώντας προς το ιερό είδε μια νεαρή μαύρη, δεκαοχτώ χρονών το πολύ-πολύ, γονατισμένη σ΄ ένα στασίδι, με τις παλάμες ενωμένες, μπροστά σ΄ ένα άγαλμα της Παρθένου. Σχημάτιζε λέξεις με χαμηλή φωνή. Συγκεντρωμένη στην προσευχή της, δεν του έδωσε καμία σημασία. Ο πισινός της, τουρλωμένος από το γονάτισμα, σχηματιζόταν με μεγάλη ακρίβεια μέσα από το λεπτό, λευκό παντελόνι της, παρατήρησε ο Ζεντ κάπως άθελά του. Είχε αμαρτίες που ήθελε να συγχωρεθούν; .......
Και για το τέλος. Γιατί αρέσει ο Ζεντ στις γυναίκες; Είναι η ομορφιά; Ας παρακολουθήσουμε την απάντηση της Όλγας: είναι γιατί έχεις έντονο βλέμμα. Παθιασμένο βλέμμα. Κι αυτό πάνω απ΄ όλα αναζητούν οι γυναίκες. Εάν μπορούν να διαβάσουν στο βλέμμα ενός άντρα μια ενέργεια, ένα πάθος, τότε τον θεωρούν γοητευτικό.
Μισέλ Ουελμπέκ, Ο χάρτης και η επικράτεια, μτφρ.: Λίνα Σιπητάνου, μυθιστόρημα, εκδόσεις Εστία
Ο Μισέλ Ουελμπέκ, ποιητής, μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και κινηματογραφιστής, έγινε γνωστός με το «Επέκταση του πεδίου της πάλης» και τα ιδίως τα «Στοιχειώδη Σωματίδια» τη δεκαετία του 1990. Εκτοτε, αναγνωστικό κοινό και κριτικοί διαιρούνται σε δύο στρατόπεδα: εκείνους που τον κατηγορούν ως επηρμένο προβοκάτορα, ρατσιστή, μισογύνη και πορνογράφο· και όσους σαγηνεύονται από την οξυδερκή ματιά του πάνω στις δυτικές κοινωνίες, τον μηδενισμό και την απόλυτη μοναχικότητα των χαρακτήρων, τα μελλοντολογικά στοιχεία της πρόζας του, την αγάπη του για τα σκυλιά. «Ο χάρτης και η επικράτεια» είναι το πέμπτο του μυθιστόρημα και απέσπασε το βραβείο Γκονκούρ, το 2010. Και εδώ ο Ουελμπέκ διατηρεί την οπτική του σχολιαστή της σύγχρονης πραγματικότητας, προχωρεί ένα βήμα παρακάτω την επεξεργασία της θεματικής που γνωρίσαμε στα προηγούμενα μυθιστορήματά του και κρατά πολύ χαμηλότερους τόνους.
Κεντρικό πρόσωπο είναι ο μονήρης καλλιτέχνης Ζεντ Μαρτέν. Παρακολουθούμε τις σημαντικές στιγμές της βιογραφίας, την επαγγελματική του πορεία, τη σχέση του με τις γυναίκες, με τον πατέρα του και το κύκλωμα της τέχνης. Μια από αυτές τις στιγμές είναι η στροφή του από τη φωτογραφία στη ζωγραφική, οπότε και ολοκληρώνει μια σειρά έργων, στην οποία καταγράφει διάφορα σύγχρονα επαγγέλματα. Για τον κατάλογο της έκθεσης ζητά από τον συγγραφέα Μισέλ Ουελμπέκ να γράψει ένα κείμενο και έτσι ξεκινά μια σχέση, η οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε φιλία, εάν δεν τη διέκοπτε η άγρια δολοφονία του συγγραφέα. Στο τρίτο μέρος, η αφήγηση αποκτά χαρακτήρα αστυνομικού μυθιστορήματος και εστιάζει στον αστυνόμο Ζασελέν - ένα έντιμο και μεθοδικό στέλεχος της Δίωξης Εγκλήματος, που πολύ θυμίζει τον Μπέκα του Μαρή με τη στοργική αντιμετώπιση των υφιστάμενων του, αλλά και την όαση που του προσφέρει η μακρόχρονη, μονογαμική σχέση του με την οικονομολόγο και καλή μαγείρισσα Ελέν.
Ο επίλογος του βιβλίου εκτυλίσσεται στο μέλλον: η Ευρώπη δεν έχει πια καθόλου βιομηχανική παραγωγή: η Γαλλία επιβιώνει, έχοντας μετατραπεί σε ιδανικό προορισμό του αγροτουρισμού, στο γερμανικό Ruhrgebiet η βλάστηση έχει πνίξει όσες βιομηχανικές εγκαταστάσεις δεν μετατράπηκαν σε εκθεσιακούς ή συναυλιακούς χώρους. Ο Ζεντ περνάει τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του σε πλήρη απομόνωση, δημιουργώντας βίντεο που «συμβολίζουν την εξάλειψη του ανθρώπινου είδους» και τον «θρίαμβο της βλάστησης».
Μέσα από τη ζωή και την καλλιτεχνική δουλειά του Ζεντ, τη σχέση του με τον αρχιτέκτονα πατέρα του και τις συζητήσεις του με τον Ουελμπέκ, ο σύγχρονος δυτικός κόσμος παρουσιάζεται υπό το πρίσμα του τεχνητού, του κατασκευασμένου, του μαζικού και προτυποποιημένου, το άτομο ορίζεται ως τηλεθεατής, καταναλωτής, πελάτης, τουρίστας, χρήστης του Ιντερνετ. Μόνο στο έργο τέχνης αποδίδεται η ιδιότητα του φορέα αλήθειας και μένει ανεπηρέαστο από το γεγονός ότι αποτελεί διαπραγματεύσιμη αξία στην αγορά.
Ο αναγνώστης του Ουελμπέκ δεν θα βρει σε αυτό το μυθιστόρημα ούτε μία σκηνή σεξ. Οι γυναικείοι χαρακτήρες, βέβαια, προβάλλονται και εδώ μέσα από το φαντασιακό του δυτικού αρσενικού: ο Ζεντ θα αγαπήσει δύο γυναίκες στη ζωή του, τη Ζενεβιέβ από τη Μαδαγασκάρη, που εκδίδεται για να διατηρεί ένα καλό επίπεδο ζωής και θα του «μάθει τα πάντα», και τη Ρωσίδα Ολγα, που ανταποκρίνεται πλήρως στο πρότυπο της σλαβικής ομορφιάς, όπως το προέβαλλαν «τα πρακτορεία μόντελινγκ και τα περιοδικά μετά την πτώση της ΕΣΣΔ».
Αντίθετα, ο θάνατος, ως γήρας και φθορά, αλλά και ως πραγματικότητα του πτώματος, παρουσιάζεται από όλες τις δυνατές πλευρές: αυτοκτονία, καρκίνος, στυγερή δολοφονία, ευθανασία, ταφή, καύση, νεκρικά έθιμα της Μαδαγασκάρης, τεχνικές διαλογισμού πάνω στο άψυχο σώμα. Ο συγγραφέας Ουελμπέκ παίρνει θέση, με δηκτικότητα και σαρκασμό. Ο Ουελμπέκ -δευτερεύων χαρακτήρας της ιστορίας- και ο σκύλος του διαμελίζονται και οι ανάκατες σάρκες τους σχηματίζουν μοτίβα που θυμίζουν Τζάκσον Πόλοκ. Ο Ζεντ επιλέγει τις ανακουφιστικές θεραπείες και δημιουργεί έργα τέχνης μέχρι και την τελευταία μέρα της ζωής του.
Για την ελληνική απόδοση του «Ο χάρτης και η επικράτεια», η σημαντικότερη δυσκολία άπτεται περισσότερο της επιμέλειας παρά της μετάφρασης, Το κείμενο «ξεχειλίζει» τοπωνύμια, εμπορικά σήματα, αγγλικούς όρους, και δεν είναι πάντοτε αυτονόητη η επιλογή της μεταγραφής. Για παράδειγμα, η εμμονή στη χρήση των αναρίθμητων γαλλικών προϊόντων με «ονομασία προέλευσης» δημιουργεί στο πρωτότυπο μια αίσθηση υπερβολής και ειρωνείας, που χάνεται με την πιο άκομψη απόδοσή τους στα ελληνικά.
Λίνα Σιπητάνου
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Ενδιαφέρον παρουσιάζει να παρακολουθήσουμε τις σχέσεις που αναπτύσσει ο καλλιτέχνης Ζεντ, ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας, με τις γυναίκες. Σχέσεις χωρίς συναισθηματισμούς και λυρικές κορώνες, σχέσεις που επικρατεί το σωματικό, ερωτικό στοιχείο.Η πρώτη του ερωτική σχέση είναι με τη Ζενεβιέβ, μια κοπέλα που εμπορευόταν τα θέλγητρά της. Η οικονομική συναλλαγή, όπως αναφέρει, καθιστά ακίνδυνη και μάλιστα αγιοποιεί οποιαδήποτε σεξουαλική δραστηριότητα. Ενόχληση δεν ένιωθε καμία γι΄ αυτή την επιλογή της Ζενεβιέβ, αντίθετα ενόχληση ένιωσε όταν η Ζενεβιέβ του ανακοίνωσε ότι επρόκειτο να παντρευτεί και μάλιστα ένα καθωσπρέπει σύζυγο. Αυτή η μετάπτωση από την ελεύθερη, αγία πόρνη στην ευτυχισμένη, βολεμένη σύζυγο είναι που ενοχλεί τελικά τον καλλιτέχνη. Το ωραίο, ακόμη και στην πιο ζωώδη εκδοχή, ανήκει σε όλους, διαφορετικά η υποδούλωσή του, είναι σαν ένα άγριο ζώο μέσα σ΄ ένα κλουβί που τελικά χάνει την αρχική, αληθινή του φύση.
Eπόμενη σχέση του είναι η Όλγα, εργαζόμενη στα γραφεία της Μισελέν. Ρωσικές ρίζες με κάποια χρόνια διαμονής στη Γαλλία, ποθητή, εντυπωσιακή. Μια γυναίκα έξυπνη, οργανωτική, έτοιμη για νέες προκλήσεις. Ο Ζεντ βρήκε σ΄ αυτή τον έρωτα που ζητούσε, αλλά και μια ασφάλεια, ίσως μια μητρική στοργή, που περιέβαλε τα ερωτικά του ένστικτα. Αλλά κι αυτή η σχέση δεν μακροημέρευσε, γιατί η Όλγα ενδιαφέρθηκε να υλοποιήσει τα επαγγελματικά της όνειρα, αλλά και ο Ζεντ δεν ένιωσε την ανάγκη και συγχρόνως δε βρήκε το θάρρος να την κρατήσει κοντά του.
Η έννοια της αγάπης, της συμμετοχής και της μέθεξης, βλέπουμε ότι λείπει από την πλευρά του καλλιτέχνη. Ένας ερωτικός αυτισμός κυριαρχεί, μια μοναχική ερωτική διαδρομή. Ομορφιά, έρωτας, μοναξιά. Κάπως έτσι θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την ερωτική ζωή του Ζεντ. Βέβαια αυτό ίσως εξηγείται και από το γεγονός ότι η μητέρα του αυτοκτόνησε ενώ ο ίδιος ήταν σε νηπιακή ηλικία. Άρα η γυναίκα συγκεντρώνει για τον Ζεντ κάποια αρχετυπικά, συμβολικά χαρακτηριστικά κι όχι εκείνα τα κοινωνικά γνωρίσματα που μπορεί να την κάνουν φίλη κι αγαπημένη, πέρα από ερωμένη.
Aς προσέξουμε την οπτική του απέναντι στη γυναίκα και από ένα άλλο απόσπασμα:
Η εκκλησία αρχικά του φάνηκε έρημη, όμως προχωρώντας προς το ιερό είδε μια νεαρή μαύρη, δεκαοχτώ χρονών το πολύ-πολύ, γονατισμένη σ΄ ένα στασίδι, με τις παλάμες ενωμένες, μπροστά σ΄ ένα άγαλμα της Παρθένου. Σχημάτιζε λέξεις με χαμηλή φωνή. Συγκεντρωμένη στην προσευχή της, δεν του έδωσε καμία σημασία. Ο πισινός της, τουρλωμένος από το γονάτισμα, σχηματιζόταν με μεγάλη ακρίβεια μέσα από το λεπτό, λευκό παντελόνι της, παρατήρησε ο Ζεντ κάπως άθελά του. Είχε αμαρτίες που ήθελε να συγχωρεθούν; .......
Και για το τέλος. Γιατί αρέσει ο Ζεντ στις γυναίκες; Είναι η ομορφιά; Ας παρακολουθήσουμε την απάντηση της Όλγας: είναι γιατί έχεις έντονο βλέμμα. Παθιασμένο βλέμμα. Κι αυτό πάνω απ΄ όλα αναζητούν οι γυναίκες. Εάν μπορούν να διαβάσουν στο βλέμμα ενός άντρα μια ενέργεια, ένα πάθος, τότε τον θεωρούν γοητευτικό.
Τα συμπεράσματα δικά σας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου