Πέμπτη 3 Φεβρουαρίου 2011

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ - Σωκράτης



ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ
<< Τα Αρχαία Ελληνικά τα αντιπαθούν όλοι οι έλληνες. Αν κάνει κανείς μια δημοσκόπηση σήμερα, το αποτέλεσμα που θα του δοθεί θα το βρει πελώριο. Στους εκατό θα ανακαλύψει πως οι ενενήντα τόσοι τα Αρχαία Ελληνικά δε θέλουν ούτε να τ΄ ακούσουν. Και το χειρότερο είναι πως την ίδια αποστροφή την αισθάνεται και η πλειονότητα των φιλολόγων που διδάσκει το μάθημα στα σχολεία...Βέβαια για τα φορτία όλου  αυτού του κακού ο τελευταίος που ευθύνεται είναι οι έλληνες και τα κείμενά τους...>>

  
   Αυτά γράφει ο καθηγητής μου Δ. Λιαντίνης στο βιβλίο του ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ κι εμείς ας προσπαθήσουμε να τον διαψεύσουμε προσεγγίζοντας μέσα από γραπτά κείμενα το μεγαλύτερο ίσως διανοητή της αρχαιότητας, το Σωκράτη, και φανερώνοντας τη διαχρονικότητα της σκέψης του, αλλά και την τραγικότητα του ίδιου.
   Για το Σωκράτη, βέβαια, πολλοί έχουν γράψει και μάλιστα πολλά και ενδιαφέροντα. Αυτό που θα προσπαθήσω στη συγκεκριμένη εργασία είναι να στηρίξω όσα στοιχεία παρουσιάζω για το Σωκράτη παραθέτοντας, όσο το δυνατόν, τα αντίστοιχα γραπτά κείμενα από το πρωτότυπο. Και φυσικά με την πνευματική αμφιβολία που μας δίδαξε ο ίδιος.

Ποιος άνθρωπος είναι τελικά χαρισματικός;
Ο Σωκράτης ανήκει στις σπάνιες εκείνες προσωπικότητες που, ενώ δε μας άφησε κανένα γραπτό κείμενο, έκανε την πορεία του μέσα στο χρόνο και μας έμεινε ως ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους.

ΕΜΦΑΝΙΣΗ - ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ
Η εξωτερική εμφάνιση του Σωκράτη ήταν κωμική στην ασχήμια της. Κοντόχοντρος, με πεταχτά μάτια, κοντή και γυριστή μύτη, πλατιά ρουθούνια και παχιά χείλη, έμοιαζε με Σειλινό. Αλλά, όπως γνώριζαν οι φίλοι του, ήταν <<ολόλαμπρος εσωτερικώς>>. Ο αυτοέλεγχος και η δύναμη της καρτερίας του ήταν παραδειγματικά. Υπόδειγμα ολιγάρκειας, δικαιοσύνης, ηθικής αγνότητας και ευσέβειας, λεπτός και έξυπνος, ήταν για όλους γενικά τους ανθρώπους αντικείμενο θερμής λατρείας.


Είναι απαράμιλλος  και αήττητος σε όλα, και στο κρασί και στον πόλεμο και στη σπουδαία συζήτηση και στα λογο παίγνια.

ΚΕΙΜΕΝΟ
  πρῶτον μὲν οὖν τοῖς πόνοις οὐ μόνον ἐμοῦ περιῆν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων. ὁπότ᾽ ἀναγκασθεῖμεν ἀποληφθέντες που, οἷα δὴ ἐπὶ στρατείας, ἀσιτεῖν, οὐδὲν ἦσαν οἱ ἄλλοι πρὸς τὸ καρτερεῖν· ἔν τ᾽ αὖ ταῖς εὐωχίαις μόνος ἀπολαύειν οἷός τ᾽ ἦν τά τ᾽ ἄλλα καὶ πίνειν οὐκ ἐθέλων, ὁπότε ἀναγκασθείη, πάντας ἐκράτει, καὶ ὃ πάντων θαυμαστότατον, Σωκράτη μεθύοντα οὐδεὶςπώποτε ἑώρακεν ἀνθρώπων.
Πλάτωνος Συμπόσιο 220a
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 
Λοιπόν, πρώτα πρώτα στους κόπους όχι μόνο εμένα με περνούσε παρά κι όλους τους άλλους. Όσες φορές λόγου χάρη αποκλειστήκαμε πουθενά και αναγκαστήκαμε να μείνουμε νηστικοί –πράγματα που γίνονται, καθώς ξέρετε, στην εκστρατεία- μπροστά σ΄ αυτόν οι άλλοι τίποτε δεν ήτανε στην αντοχή. Και στα φαγοπότια πάλι, μόνο αυτός είχε τη δύναμη να τα χορτάσει όλα και τ΄άλλα, αλλά προπάντων το πιοτό –μολονότι κανονικώς το απόφευγε- όσες φορές όμως το έφερε η ανάγκη να πιει, τους νίκαε όλους, και το πιο αξιοθαύμαστο απ΄όλα: μεθυσμένο το Σωκράτη δεν τον έχει δει ποτέ κανένας άνθρωπος.



Η προσωπικότητα του Σωκράτη ενέπνεε στους συγχρόνους του αγάπη και αφοσοίωση που συχνά ξεπερνούσαν τα όρια και της βαθύτερης μέθεξης, σεβασμό που ταίριαζε σε μύστη ή ιεροφάντη, αλλά προκαλούσε και εμπάθεια και μίσος που τελικά πλήρωσε με το θάνατό του.

Στο παρακάτω κείμενο ο Αλκιβιάδης εκφράζει το θαυμασμό του στο Σωκράτη

ΚΕΙΜΕΝΟ
ἡμεῖς γοῦν ὅταν μέν του ἄλλου ἀκούωμεν λέγοντος καὶ πάνυ ἀγαθοῦ ῥήτορος ἄλλους λόγους, οὐδὲν μέλει ὡς ἔπος εἰπεῖν οὐδενί· ἐπειδὰν δὲ σοῦ τις ἀκούῃ ἢ τῶν σῶν λόγων ἄλλου λέγοντος, κἂν πάνυ φαῦλος ᾖ ὁ λέγων, ἐάν τε γυνὴ ἀκούῃ ἐάν τε ἀνὴρ ἐάν τε μειράκιον, ἐκπεπληγμένοι ἐσμὲν καὶ κατεχόμεθα. ἐγὼ γοῦν, ὦ ἄνδρες, εἰ μὴ ἔμελλον κομιδῇ δόξειν μεθύειν, εἶπον ὀμόσας ἂν ὑμῖν οἷα δὴ πέπονθα αὐτὸς ὑπὸ τῶν τούτου λόγων καὶ πάσχω ἔτι καὶ νυνί. ὅταν γὰρ ἀκούω, πολύ μοι μᾶλλον ἢ τῶν κορυβαντιώντων ἥ τε καρδία πηδᾷ καὶ δάκρυα ἐκχεῖται ὑπὸ τῶν λόγων τῶν τούτου, ὁρῶ δὲ καὶ ἄλλους παμπόλλους τὰ αὐτὰ πάσχοντας.

Πλάτωνος Συμπόσιο 215e

  ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Εμείς λοιπόν όταν ακούμε κάποιον άλλο να μιλά, ας είναι μακάρι και καλός ρήτορας, μπορώ να πω, δε μας μέλει καθόλου κανένα μας. Όταν όμως ακούει κανείς εσένα ή κάποιον άλλο που να λέει τα δικά σου λόγια –έστω κι αν είναι ασήμαντος αυτός που τα λέει- είτε γυναίκα είτε άντρας είτε έφηβος, τα χάνουμε όλοι και αιχμαλωτιζόμαστε. Εγώ τέλος πάντων, άντρες, αν δεν κινδύνευα να με θεωρήσετε για ολότελα μεθυσμένο, θα σας έλεγα με όρκο το τί έχω πάθει, ναι, ο ίδιος από τα λόγια αυτού και παθαίνω και τώρα ακόμη. Να, όταν τον ακούω, η καρδιά μου χοροπηδάει πολύ περισσότερο από εκείνους που κορυβαντιούν και κυλάν τα δάκρυά μου, τόσο πολύ με συγκινούν τα λόγια του. Και βλέπω κι άλλους πάρα πολλούς να παθαίνουν τα ίδια.


ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ
 
Ήταν καλοί χορευτές, σύμβολα του οργιαστικού χορού, του κορυβαντιάν. Γι΄αυτή τους την ιδιότητα τους συνέδεαν με τις Μούσες και τον Απόλλωνα. Τους Κορύβαντες ή τη θεότητα της οποίας θεωρούνταν ακόλουθοι, τους λάτρευαν με οργιαστικό χορό, κραυγές, κρούση τυμπάνων ήχους αυλού ακόμη και με αυτοτραυματισμούς. Την κατάσταση αυτή της μανίας τη χαρακτήριζαν κατοχή από τη θεότητα θεοφορείσθαι, ενθουσιάν.



ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ
Η ζωή του μας είναι πολύ λίγο γνωστή, γιατί δεν άφησε δικά του γραπτά μνημεία. Γεννήθηκε στην Αθήνα 470 - 399 π. Χ). Ο πατέρας του Σωφρονίσκος ήταν γλύπτης κι η μητέρα του Φαιναρέτη μαία Όσοι έγραψαν για αυτόν στην αρχαιότητα, δεν ενδιαφέρονταν για το Σωκράτη ως ιστορικό πρόσωπο, αλλά εκφράζουν τη γνώμη που σχημάτισαν οι ίδιοι για το δάσκαλο Σωκράτη ή την εντύπωση που είχε γι΄ αυτόν ο πολύς κόσμος. Ο Σωκράτης σύχναζε στην αγορά της Αθήνας, στα γυμναστήρια και σε άλλα μέρη, όπου συνήθιζαν να συγκεντρώνονται οι Αθηναίοι και κυρίως οι νέοι. Εκεί συζητούσε και εξέταζε διάφορα πρόσωπα με απλές ερωτήσεις για τη ζωή τους, την αρετή και γενικώς για τα προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο.
Ο Σωκράτης χρησιμοποιούσε στη διδασκαλία του μόνο τον προφορικό λόγο και μάλιστα δυσπιστούσε και απέναντι στο γραπτό. Στα παρακάτω αποσπάσματα η πολεμική ενάντια στο γραπτό λόγο εστιάζεται στο ότι οι άνθρωποι δε θα χρησιμοποιούν το μυαλό τους δημιουργικά, αλλά μηχανικά.
ΚΕΙΜΕΝΟ
ἤκουσα τοίνυν περὶ Ναύκρατιν τῆς Αἰγύπτου γενέσθαι τῶν ἐκεῖ παλαιῶν τινα θεῶν, οὗ καὶ τὸ ὄρνεον ἱερὸν ὃ δὴ καλοῦσιν Ἶβιν· αὐτῷ δὲ ὄνομα τῷ δαίμονι εἶναι Θεύθ. τοῦτον δὴ πρῶτον ἀριθμόν τε καὶ λογισμὸν εὑρεῖν καὶ γεωμετρίαν καὶ ἀστρονομίαν, ἔτι δὲ πεττείας τε καὶ κυβείας, καὶ δὴ καὶ γράμματα. βασιλέως δ᾽ αὖ τότε ὄντος Αἰγύπτου ὅλης Θαμοῦ περὶ τὴν μεγάλην πόλιν τοῦ ἄνω τόπου ἣν οἱ Ἕλληνες Αἰγυπτίας Θήβας καλοῦσι, καὶ τὸν θεὸν Ἄμμωνα, παρὰ τοῦτον ἐλθὼν ὁ Θεὺθ τὰς τέχνας ἐπέδειξεν, καὶ ἔφη δεῖν διαδοθῆναι τοῖς ἄλλοις Αἰγυπτίοις· ὁ δὲ ἤρετο ἥντινα ἑκάστη ἔχοι ὠφελίαν, διεξιόντος δέ, ὅτι καλῶς ἢ μὴ καλῶς δοκοῖ λέγειν, τὸ μὲν ἔψεγεν, τὸ δ᾽ ἐπῄνει. πολλὰ μὲν δὴ περὶ ἑκάστης τῆς τέχνης ἐπ᾽ ἀμφότερα Θαμοῦν τῷ Θεὺθ λέγεται ἀποφήνασθαι, ἃ λόγος πολὺς ἂν εἴη διελθεῖν·

Πλάτωνος Φαίδρος 274d - 274e

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
 Άκουσα λοιπόν ότι γύρω από τη Ναύκρατι της Αιγύπτου γεννήθηκε κάποιος από τους εκεί αρχαίους θεούς, στον οποίο ανήκει και το ιερό πουλί που ονομάζουν Ίβι. Το όνομα μάλιστα του θεού τούτου είναι Θευθ. Λένε λοιπόν πως αυτός πρώτος ανακάλυψε τους αριθμούς και τους λογαριασμούς, τη γεωμετρία και την αστρονομία, κι ακόμα τα παιχνίδια με τους πεσσούς και τα ζάρια, και τέλος τα γράμματα. Τότε λοιπόν σ΄όλη την Αίγυπτο βασίλευε την ίδια εποχή ο Θαμούς, κατοικώντας στη μεγάλη πόλη της άνω Αιγύπτου, την οποία οι Έλληνες ονομάζουν Θήβες της Αιγύπτου και τον θεό Άμμωνα. Αφού λοιπόν κοντά σ΄ αυτόν έφτασε ο Θευθ, έδειξε την τέχνη του και υποστήριξε ότι έπρεπε να διαδοθεί και στους υπόλοιπους Αιγυπτίους. Ο Θαμούς όμως ρώτησε ποια πλεονεκτήματα και ποιες ωφέλειες έχει η καθεμιά από τις τέχνες του, κι ενώ λοιπόν εκείνος τις εξηγούσε λεπτομερειακά, ό τι του φαινόταν πως ειπώθηκε ή δεν ειπώθηκε σωστά, το πρώτο το επαινούσε και το δεύτερο το κατηγορούσε. Λέγεται μάλιστα ότι πολλά, για καθεμιά τέχνη του ξεχωριστά, ο Θαμούς ανήγγειλε στον Θευθ, και υπέρ και κατά, για τα οποία θα χρειαζόταν αρκετός λόγος να τ΄αναπτύξουμε λεπτομερώς.


ΚΕΙΜΕΝΟ
ἐπειδὴ δὲ ἐπὶ τοῖς γράμμασιν ἦν, "τοῦτο δέ, ὦ βασιλεῦ, τὸ μάθημα," ἔφη ὁ Θεύθ, "σοφωτέρους Αἰγυπτίους καὶ μνημονικωτέρους παρέξει· μνήμης τε γὰρ καὶ σοφίας φάρμακον ηὑρέθη." ὁ δ᾽ εἶπεν· "ὦ τεχνικώτατε Θεύθ, ἄλλος μὲν τεκεῖν δυνατὸς τὰ τέχνης, ἄλλος δὲ κρῖναι τίν᾽ ἔχει μοῖραν βλάβης τε καὶ ὠφελίας τοῖς μέλλουσι χρῆσθαι· καὶ νῦν σύ, πατὴρ ὢν γραμμάτων, δι᾽ εὔνοιαν τοὐναντίον εἶπες ἢ δύναται. τοῦτο γὰρ τῶν μαθόντων λήθην μὲν ἐν ψυχαῖς παρέξει μνήμης ἀμελετησίᾳ, ἅτε διὰ πίστιν γραφῆς ἔξωθεν ὑπ᾽ ἀλλοτρίων τύπων, οὐκ ἔνδοθεν αὐτοὺς ὑφ᾽ αὑτῶν ἀναμιμνῃσκομένους· οὔκουν μνήμης ἀλλὰ ὑπομνήσεως φάρμακον ηὗρες. σοφίας δὲ τοῖς μαθηταῖς δόξαν, οὐκ ἀλήθειαν πορίζεις· πολυήκοοι γάρ σοι γενόμενοι ἄνευ διδαχῆς πολυγνώμονες εἶναι δόξουσιν, ἀγνώμονες ὡς ἐπὶ τὸ πλῆθος ὄντες, καὶ χαλεποὶ συνεῖναι, δοξόσοφοι γεγονότες ἀντὶ σοφῶν."
Πλάτωνος Φαίδρος 275a - 275b

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
  Και μόλις φτάσανε στο ζήτημα των γραμμάτων, είπε ο Θευθ: «Αυτό, βασιλιά μου, το μάθημα θα καταστήσει τους Αιγυπτίους σοφότερους και καλύτερος στη μνήμη. Βρέθηκε δηλαδή φάρμακο για τη μνήμη, αλλά και για τη σοφία βέβαια». Κι εκείνος απάντησε: «Εφευρετικότατε Θευθ, άλλος έχει τη δυνατότητα να γεννά την τέχνη, άλλος πάλι να κρίνει σωστά ποιο μερίδιο και βλάβης και ωφέλειας υπάρχει γι΄αυτούς που πρόκειται να την εφαρμόσουν. Και τώρα εσύ, ο πατέρας των γραμμάτων, εξαιτίας προσωπικού σου ενδιαφέροντος ανέφερες τα αντίθετα απ΄ όσα μπορεί αυτή η τέχνη των γραμμάτων. Γιατί τούτο θα προσφέρει τη λησμονιά στις ψυχές αυτών που θα το μάθουν, από παραμέληση της μνήμης, διότι, εξαιτίας του ότι εμπιστεύονται τη γραφή, αναθυμούνται πράγματα προερχόμενα εκτός των ίδιων και με ξένους προς τους ίδιους χαρακτήρες, όχι προερχόμενα από μέσα τους και από τους ίδιους τους εαυτούς τους. Δεν ανακάλυψες λοιπόν το γιατρικό της μνήμης, αλλά της υπενθύμισης. Την εντύπωση μάλιστα της σοφίας προσφέρεις στους μαθητές σου, κι όχι την αλήθεια. Διότι αφού διαβάσουν πολλά, χωρίς συστηματική διδασκαλία, θα φανταστούν εξαιτίας σου ότι είναι πολυμαθείς, ενώ ως επί το πλείστον είναι ανίδεοι, και δύσκολοι στις συναναστροφές τους, έχοντας γίνει δοκησίσοφοι αντί για σοφοί.  

ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ

Οι χώροι άθλησης στην αρχαία Ελλάδα ήταν κατά κανόνα υπαίθριοι. Μόλις από τον 5ο αι. π.Χ. και εξής αρχίζουν να διαμορφώνονται ειδικές εγκαταστάσεις φυσικής αγωγής, τα γυμνάσια, οι παλαίστρες, τα λουτρά και τα στάδια. Φαίνεται ότι αρχικά τα γυμνάσια αποτελούσαν χώρους αναψυχής με κήπους και φυσική βλάστηση, όπου οι νέοι συνδύαζαν την άθληση του σώματος και την στρατιωτική εκπαίδευση με την πνευματική εκγύμναση, παρακολουθώντας την διδασκαλία φιλοσόφων και άλλων εξεχόντων προσωπικοτήτων του καιρού τους, με αποτέλεσμα να εξελιχθούν σταδιακά σε σπουδαία πνευματικά κέντρα.



ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ

Υπάρχουν τρεις βασικές πηγές από τα οποίες αντλούμε πληροφορίες για την προσωπικότητα του Σωκράτη.

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ
Αρχικά ο Αριστοφάνης με την κωμωδία του Νεφέλες μας παρουσιάζει το Σωκράτη ως φυσικό φιλόσοφο κυρίως. Στις Νεφέλες ο Σωκράτης έχει δική του σχολή (φροντιστήριο), όπου διδάσκει διάφορες απόψεις, οι οποίες τον φέρνουν σε αντίθεση με τις καθιερωμένες ηθικές αντιλήψεις και την επίσημη θρησκεία. Παρουσιάζεται επίσης ως σοφιστής που διδάσκει ρητορική και γραμματική. Είναι τέλος ασκητικός διανοούμενος που περιφρονεί τα εγκόσμια. Φαίνεται όμως ότι αυτές οι ιδιότητες δύσκολα συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο, άρα ο κωμικός ποιητής ελάχιστα στοιχεία μας δίνει για το Σωκράτη ως ιστορική προσωπικότητα.  
Στο παρακάτω απόσπασμα ο Σωκράτης βλέπει κάτω τον Στρεψιάδη, όπως ένας θεός θα έβλεπε από τον Όλυμπο τους θνητούς.

ΚΕΙΜΕΝΟ
Στρεψιάδης:           
  Ὦ Σώκρατες,
  ὦ Σωκρατίδιον.

Σωκράτης: 
Τί με καλεῖς, ὦφήμερε ;

Στ.  Πρῶτον μὲν ὅ τι δρᾷς, ἀντιβολῶ, κάτειπέ μοι.

Σω.  Ἀεροβατῶ καὶ περιφρονῶ τὸν ἥλιον.

Στ.  Ἐπειτ᾿ ἀπὸ ταρροῦ τοὺς θεοὺς ὑπερφρονεῖς,
ἀλλ᾿ οὐκ ἀπὸ τῆς γῆς, εἴπερ ;

Σω.  Οὐ γὰρ ἄν ποτε
ἐξηῦρον ὀρθῶς τὰ μετέωρα πράγματα
εἰ μὴ κρεμάσας τὸ νόημα καὶ τὴν φροντίδα,
λεπτὴν καταμείξας εἰς τὸν ὅμοιον ἀέρα.
Εἰ δ᾿ ὢν χαμαὶ τἄνω κάτωθεν ἐσκόπουν,
οὐκ ἄν ποθ᾿ ηὗρον· οὐ γὰρ ἀλλ᾿ ἡ γῆ βίᾳ
ἕλκει πρὸς αὑτὴν τὴν ἰκμάδα τῆς φροντίδος.
Πάσχει δὲ ταὐτὸ τοῦτο καὶ τὰ κάρδαμα. 
Αριστοφάνης Νεφέλες στ.221-234

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Στ. Κύριε Σωκράτη! Κύριε Σωκρατάκη!
Σω. Τι με φωνάζεις, εσύ θνητέ;
Στ. Πρώτα, τι κάνεις πες μου, να χαρείς.
Σω. Αεροβατώ και εξετάζω τον ήλιο.
Στ. Μέσα στο δίχτυ μετέωρος τους θεούς εξετάζεις, κι όχι κάτω από τη γη, γιατί;
Σω: Γιατί δε θα μπορούσα τα ουράνια σώματα να δω,
εξόν αν θα κρεμούσα το πνεύμα μου
και έσμιγα τη σκέψη, που ΄ναι λεπτή, με τον όμοιό της αέρα.
Αν ήμουν κάτω και τα ψηλά από κάτω θα κοιτούσα,
τίποτε δε θα ΄βρισκα. Κι αυτό γιατί η γη με βία
τραβάει προς το μέρος της του στοχασμού την ικμάδα,
όπως το ίδιο γίνεται και με τα κάρδαμα.


            ΞΕΝΟΦΩΝΤΑΣ


.
Δεύτερη πηγή άντλησης πληροφοριών σχετικά με το Σωκράτη αποτελεί ο Ξενοφώντας. Μας δίνει την εικόνα ενός Σωκράτη που διακρίνεται για το πρακτικό του πνεύμα και δίνει ορθές συμβουλές για διάφορα προβλήματα πρακτικής ηθικής. Μας δείχνει τον ενάρετο πολίτη Σωκράτη, που με τη ζωή του διαψεύδει όλες τις κατηγορίες που προκάλεσαν το θάνατό του. Βέβαια η έλλειψη φαντασίας του Ξενοφώντα και η ανεπάρκειά του στον τομέα του φιλοσοφικού στοχασμού, που κατά γενική ομολογία τον χαρακτηρίζουν, δεν τον καθιστούν πολύ αξιόπιστο εκφραστή μιας φιλοσοφικής μεγαλοφυίας. Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι εξαιτίας της λιτότητας και της απλοϊκότητάς του είναι ο μόνος άξιος πληροφοριοδότης.
Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από μία διαλογική συζήτηση ανάμεσα στο σοφιστή Αντιφώντα και στο Σωκράτη. Ο σοφιστής με κύριο επιχείρημα τη σωκρατική λιτότητα βγάζει σχεδόν αφιλοσόφητο το Σωκράτη και διδάσκαλον κακοδαιμονίας.
ΚΕΙΜΕΝΟ
Ὦ Σώκρατες, ἐγὼ μὲν ᾤμην τοὺς φιλοσοφοῦντας εὐδαιμονεστέρους χρῆναι γίγνεσθαι· σὺ δέ μοι δοκεῖς τἀναντία τῆς φιλοσοφίας ἀπολελαυκέναι. ζῇς γοῦν οὕτως ὡς οὐδ’ ἂν εἷς δοῦλος ὑπὸ δεσπότῃ διαιτώμενος μείνειε· σῖτά τε σιτῇ καὶ ποτὰ πίνεις τὰ φαυλότατα, καὶ ἱμάτιον ἠμφίεσαι οὐ μόνον φαῦλον, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ θέρους τε καὶ χειμῶνος, ἀνυπόδητός τε καὶ ἀχίτων διατελεῖς. καὶ μὴν χρήματά γε οὐ λαμβάνεις, ἃ καὶ κτωμένους εὐφραίνει καὶ κεκτημένους ἐλευθεριώτερόν τε καὶ ἥδιον ποιεῖ ζῆν. εἰ οὖν ὥσπερ καὶ τῶν ἄλλων ἔργων οἱ διδάσκαλοι τοὺς μαθητὰς μιμητὰς ἑαυτῶν ἀποδεικνύουσιν, οὕτω καὶ σὺ τοὺς συνόντας διαθήσεις, νόμιζε κακοδαιμονίας διδάσκαλος εἶναι. καὶ ὁ Σωκράτης πρὸς ταῦτα εἶπε· Δοκεῖς μοι, ὦ Ἀντιφῶν, ὑπειληφέναι με οὕτως ἀνιαρῶς ζῆν, ὥστε πέπεισμαι σὲ μᾶλλον ἀποθανεῖν ἂν ἑλέσθαι ἢ ζῆν ὥσπερ ἐγώ.

                        Ξενοφώντος Απομνημονεύματα 1.6.2–1.6.4

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Σωκράτη, εγώ φανταζόμουνα ότι όσοι φιλοσοφούν πρέπει να γίνονται πιο ευτυχισμένοι. Εσύ όμως νομίζω ότι έχεις απολαύσει τα αντίθετα από τη φιλοσοφία. Ζεις λοιπόν με τέτοιο τρόπο, που δε θα άντεχε να ζει ούτε κι ένας δούλος, αν ζούσε κάτω από έναν αφέντη. Τρως τροφές και πίνεις ποτά της κατώτερης ποιότητας και φοράς ιμάτιο όχι μόνο τιποτένιο, αλλά και το ίδιο, καλοκαίρι και χειμώνα, και είσαι συνεχώς χωρίς υποδήματα και χιτώνα. Και βέβαια δεν παίρνεις χρήματα για τη διδασκαλία σου, που μας ευφραίνουν, όταν τα αποκτούμε, και μας κάνουν να ζούμε πιο ευχάριστα και πιο άνετα, όταν τα έχουμε αποκτήσει. Αν λοιπόν, όπως οι δάσκαλοι των άλλων έργων κάνουν τους μαθητές τους μιμητές τους, έτσι και συ θα κάνεις τους μαθητές σου, πίστευε ότι  είσαι δάσκαλος δυστυχίας. Και ο Σωκράτης απαντώντας σ΄ αυτά είπε: Νομίζω, Αντιφώντα, ότι έχεις σχηματίσει την αντίληψη ότι εγώ ζω τόσο άχαρα, ώστε έχω την πεποίθηση ότι θα προτιμούσες να πεθάνεις παρά να ζεις όπως εγώ.

Προσωπικές σχέσεις του Ξενοφώντα με το Σωκράτη υπήρξαν ασφαλώς: πριν ξεκινήσει για την επιχείρηση του Κύρου, μας πληροφορεί ο Ξενοφώντας στην Ανάβαση, ζήτησε τη συμβουλή του Σωκράτη κι αυτός τον έστειλε στο μαντείο των Δελφών.  
ΚΕΙΜΕΝΟ 
ἦν δέ τις ἐν τῇ στρατιᾷ Ξενοφῶν Ἀθηναῖος, ὃς οὔτε στρατηγὸς οὔτε λοχαγὸς οὔτε στρατιώτης ὢν συνηκολούθει, ἀλλὰ Πρόξενος αὐτὸν μετεπέμψατο οἴκοθεν ξένος ὢν ἀρχαῖος· ὑπισχνεῖτο δὲ αὐτῷ, εἰ ἔλθοι, φίλον αὐτὸν Κύρῳ ποιήσειν, ὃν αὐτὸς ἔφη κρείττω ἑαυτῷ νομίζειν τῆς πατρίδος. ὁ μέντοι Ξενοφῶν ἀναγνοὺς τὴν ἐπιστολὴν ἀνακοινοῦται Σωκράτει τῷ Ἀθηναίῳ περὶ τῆς πορείας. καὶ ὁ Σωκράτης ὑποπτεύσας μή τι πρὸς τῆς πόλεως ὑπαίτιον εἴη Κύρῳ φίλον γενέσθαι, ὅτι ἐδόκει ὁ Κῦρος προθύμως τοῖς Λακεδαιμονίοις ἐπὶ τὰς Ἀθήνας συμπολεμῆσαι, συμβουλεύει τῷ Ξενοφῶντι ἐλθόντα εἰς Δελφοὺς ἀνακοινῶσαι τῷ θεῷ περὶ τῆς πορείας.ἐλθὼν δ᾽ ὁ Ξενοφῶν ἐπήρετο τὸν Ἀπόλλω τίνι ἂν θεῶν θύων καὶ εὐχόμενος κάλλιστα καὶ ἄριστα ἔλθοι τὴν ὁδὸν ἣν ἐπινοεῖ καὶ καλῶς πράξας σωθείη. καὶ ἀνεῖλεν αὐτῷ ὁ Ἀπόλλων θεοῖς οἷς ἔδει θύειν. ἐπεὶ δὲ πάλιν ἦλθε, λέγει τὴν μαντείαν τῷ Σωκράτει. ὁ δ᾽ ἀκούσας ᾐτιᾶτο αὐτὸν ὅτι οὐ τοῦτο πρῶτον ἠρώτα πότερον λῷον εἴη αὐτῷ πορεύεσθαι ἢ μένειν, ἀλλ᾽ αὐτὸς κρίνας ἰτέον εἶναι τοῦτ᾽ ἐπυνθάνετο ὅπως ἂν κάλλιστα πορευθείη. ἐπεὶ μέντοι οὕτως ἤρου, ταῦτ᾽, ἔφη, χρὴ ποιεῖν ὅσα ὁ θεὸς ἐκέλευσεν.
Ξενοφώντος Κύρου Ἀνάβασις  3.1.4 - 3.1.7

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Στο στράτευμα αυτό ήταν και ένας Ξενοφώντας Αθηναίος, που τους είχε ακολουθήσει ούτε ως στρατηγός ούτε ως λοχαγός ούτε ως στρατιώτης, αλλά τον είχε προσκαλέσει ο Πρόξενος ο Βοιώτιος από την πατρίδα του, ως παλιός του φίλος. Και του είχε υποσχεθεί ότι, αν πάει, θα τον κάνει φίλο με τον Κύρο, που κατά τη γνώμη του ήταν ο σπουδαιότερος άνθρωπος της χώρας του. Όταν ο Ξενοφώντας διάβασε την επιστολή, ανακοίνωσε το περιεχόμενό της στο Σωκράτη τον Αθηναίο με τα σχετικά με την εκστρατεία. Κι ο Σωκράτης, επειδή φοβήθηκε μήπως η φιλία του (Ξενοφώντα) με τον Κύρο προξενήσει κανένα κακό στην πόλη, γιατί ο Κύρος έδινε την εντύπωση ότι θα πολεμούσε πρόθυμα με τους Λακεδαιμονίους εναντίον της Αθήνας, συμβουλεύει τον Ξενοφώντα να επισκεφθεί τους Δελφούς και να ζητήσει τη γνώμη του θεού για τα σχετικά με την εκστρατεία. Κι όταν ο Ξενοφώντας επισκέφθηκε τους Δελφούς, ρώτησε τον Απόλλωνα σε ποιον θεό αν θυσιάσει και προσευχηθεί, θα συμμετάσχει με τον καλύτερο και ωφελιμότερο τρόπο στην υπό σκέψη εκστρατεία και θα σωθεί αν ενεργήσει σωστά. Και ο Απόλλωνας χρησμοδότησε σχετικά με τους θεούς, στους οποίους όφειλε να θυσιάσει. Στην επιστροφή του ενημερώνει το Σωκράτη για το χρησμό. Όταν άκουσε αυτά ο Σωκράτης, τον κατηγόρησε, γιατί δε ρώτησε αρχικά αυτό, είναι δηλαδή καλύτερο να εκστρατεύσει ή να παραμείνει (στην Αθήνα), αλλά, έχοντας ο ίδιος ήδη προαποφασίσει να συμμετάσχει στην εκστρατεία, ρώτησε με ποιο τρόπο θα μπορούσε να ακολουθήσει πιο ασφαλής. Αφού λοιπόν αυτή τη διευκρίνιση ζήτησε, αυτά πρέπει να κάνει, είπε, όσα του πρόσταξε ο θεός.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ


Πληρέστερη πηγή για να κατανοήσουμε το Σωκράτη αποτελεί ο Πλάτωνας, ο οποίος παρουσιάζει το στοχαστή Σωκράτη που παλεύει να διαφωτίσει βασικές έννοιες. Ο Πλάτωνας βρήκε πραγματωμένη στο δάσκαλό του εκείνη τη μορφή ζωής, που αυτός θεωρούσε σαν την ολοκλήρωση των δυνατοτήτων που υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο. Κατά τον Πλάτωνα ο Σωκράτης  πήρε μέρος σε τρεις εκστρατείες, στην Ποτείδαια κατά τα έτη 432-429 π.Χ., στο Δήλιο το έτος 424 π.Χ. και στην Αμφίπολη το έτος 422 π.Χ. Εκτός από τις τρεις αυτές περιπτώσεις, ποτέ άλλοτε δεν εγκατέλειψε την Αθήνα. 
Στο επόμενο κείμενο ο Αλκιβιάδης εκθειάζει την αρετή του Σωκράτη στη μάχη της Ποτίδαιας.
ΚΕΙΜΕΝΟ  
ὅτε γὰρ ἡ μάχη ἦν ἐξ ἧς ἐμοὶ καὶ τἀριστεῖα ἔδοσαν οἱ στρατηγοί, οὐδεὶς ἄλλος ἐμὲ ἔσωσεν ἀνθρώπων ἢ οὗτος, τετρωμένον οὐκ ἐθέλων ἀπολιπεῖν, ἀλλὰ συνδιέσωσε καὶ τὰ ὅπλα καὶ αὐτὸν ἐμέ. καὶ ἐγὼ μέν, ὦ Σώκρατες, καὶ τότε ἐκέλευον σοὶ διδόναι τἀριστεῖα τοὺς στρατηγούς, καὶ τοῦτό γέ μοι οὔτε μέμψῃ οὔτε ἐρεῖς ὅτι ψεύδομαι· ἀλλὰ γὰρ τῶν στρατηγῶν πρὸς τὸ ἐμὸν ἀξίωμα ἀποβλεπόντων καὶ βουλομένων ἐμοὶ διδόναι τἀριστεῖα, αὐτὸς προθυμότερος ἐγένου τῶν στρατηγῶν ἐμὲ λαβεῖν ἢ σαυτόν.
Πλάτωνος Συμπόσιον 220e

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Τότε λοιπόν που γινόταν η μάχη -που εξαιτίας της οι στρατηγοί δώσανε σε μένα το βραβείο της ανδρείας- κανένας άλλος άνθρωπος δε με γλύτωσε παρά τούτος, που δε θέλησε να μ΄ εγκαταλείψει πληγωμένο, αλλά γλύτωσε μαζί με τα όπλα μου κι εμένα τον ίδιο. Κι όσο για μένα, Σωκράτη, εγώ και τότε παρακαλούσα να δώσουνε σε σένα το βραβείο οι στρατηγοί -κι αυτό τουλάχιστο ούτε θα μου το κατηγορήσεις, ούτε θα πεις πως είναι ψέμα.- Αλλά το βέβαιο είναι ότικ, όταν οι στρατηγοί θέλανε να δώσουν σε μένα το βραβείο της ανδρείας, γιατί έβλεπαν την κοινωνική μου θέση, εσύ ο ίδιος έδειξες περισσότερη προθυμία από τους στρατηγούς για να το πάρω εγώ και όχι εσύ. 


ΚΕΙΜΕΝΟ
ἔτι τοίνυν, ὦ ἄνδρες, ἄξιον ἦν θεάσασθαι Σωκράτη, ὅτε ἀπὸ Δηλίου φυγῇ ἀνεχώρει τὸ στρατόπεδον· ἔτυχον γὰρ παραγενόμενος ἵππον ἔχων, οὗτος δὲ ὅπλα. ἀνεχώρει οὖν ἐσκεδασμένων ἤδη τῶν ἀνθρώπων οὗτός τε ἅμα καὶ Λάχης· καὶ ἐγὼ περιτυγχάνω, καὶ ἰδὼν εὐθὺς παρακελεύομαί τε αὐτοῖς θαρρεῖν, καὶ ἔλεγον ὅτι οὐκ ἀπολείψω αὐτώ. ἐνταῦθα δὴ καὶ κάλλιον ἐθεασάμην Σωκράτη ἢ ἐν Ποτειδαίᾳ. αὐτὸς γὰρ ἧττον ἐν φόβῳ ἦ διὰ τὸ ἐφ᾽ ἵππου εἶναι· πρῶτον μὲν ὅσον περιῆν  Λάχητος τῷ ἔμφρων εἶναι· ἔπειτα ἔμοιγ᾽ ἐδόκει, ὦ Ἀριστόφανες, τὸ σὸν δὴ τοῦτο, καὶ ἐκεῖ διαπορεύεσθαι ὥσπερ καὶ ἐνθάδε, “βρενθυόμενος καὶ τὠφθαλμὼ παραβάλλων„, ἠρέμα παρασκοπῶν καὶ τοὺς φιλίους καὶ τοὺς πολεμίους, δῆλος ὢν παντὶ καὶ πάνυ πόρρωθεν ὅτι εἴ τις ἅψεται τούτου τοῦ ἀνδρός, μάλα ἐρρωμένως ἀμυνεῖται. διὸ καὶ ἀσφαλῶς ἀπῄει καὶ οὗτος καὶ ὁ ἑταῖρος.
Πλάτωνος Συμπόσιον 221a – 221b
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 
Κι ακόμα θ΄άξιζε, σας βεβαιώ, να βλέπατε το Σωκράτη, όταν ο στρατός μας νικημένος υποχωρούσε από τη Δήλο. Εγώ έτυχε λοιπόν να βρεθώ καβαλάρης εκεί πέρα, ενώ αυτός ήταν οπλίτης. Υποχωρούσε λοιπόν κανονικά τούτος και ο Λάχης μαζί, ενώ οι άλλοι στρατιώτες είχαν πια σκορπίσει. Κι εγώ τυχαίνω εκεί κοντά και μόλις τους είδα τους παρακινούσα να πάρουν θάρρος και τους έλεγα πως δεν θα τους εγκαταλείψω. Τότε λοιπόν, που λέτε, παρατήρησα καλά το Σωκράτη, παρά στην Ποτίδαια, γιατί είχα λιγότερο φόβο, αφού ήμουν πάνω στ΄ άλογο. Πρώτα πρώτα παρατήρησα πόσο τον περνούσε το Λάχη στην ψυχραιμία. Έπειτα μου φαινόταν πως περπατούσε κι εκεί, όπως τον παράστησες κι εσύ, Αριστοφάνη, να περπατά εδώ, κορδωμένος και ρίχνοντας γύρω του ματιές και με ηρεμία εξετάζοντας και τους δικούς μας και τους εχθρούς, κι έτσι από μακριά έδειχνε στον καθένα ότι, αν αγγίξει κανείς αυτό τον άνδρα, θ΄ αντισταθεί πολύ αντρειωμένα. Γι΄ αυτό υποχωρούσε με ασφάλεια και αυτός κι ο άλλος. 

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

 

Σύζυγος του Σωκράτη ήταν η  Ξανθίππη (από τα αρχ.ελλην. ξανθός + ίππος) και μητέρα των τριών γιων του, Λαμπροκλή, Σωφρονίσκου και Μενέξενου. Τα περισσότερα που είναι γνωστά γι΄ αυτή βασίζονται περισσότερο σε ιστορίες και φήμες, παρά σε γεγονότα. Η παράδοση κακομεταχειρίστηκε πολύ τη γυναίκα του Σωκράτη και στο τέλος μάς έμεινε η εικόνα της κακής συζύγου που έβαζε σε δοκιμασία τη γαλήνη του φιλοσόφου. 

 
 ΚΕΙΜΕΝΟ
Καὶ ὁ Σωκράτης εἶπεν· ᾿Εν πολλοῖς μέν, ὦ ἄνδρες, καὶ ἄλλοις  δῆλον καὶ ἐν οἷς δ᾿ ἡ παῖς ποιεῖ ὅτι ἡ γυναικεία φύσις οὐδὲν χείρων τῆς τοῦ ἀνδρὸς οὖσα τυγχάνει, γνώμης δὲ καὶ ἰσχύος δεῖται. ὥστε εἴ τις ὑμῶν γυναῖκα ἔχει, θαρρῶν διδασκέτω ὅ τι βούλοιτ᾿ ἂν αὐτῇ ἐπισταμένῃ χρῆσθαι. Καὶ ὁ ᾿Αντισθένης, Πῶς οὖν, ἔφη, ὦ Σώκρατες, οὕτω γιγνώσκων οὐ καὶ σὺ παιδεύεις Ξανθίππην, ἀλλὰ χρῇ γυναικὶ τῶν οὐσῶν, οἶμαι δὲ καὶ τῶν γεγενημένων καὶ τῶν ἐσομένων χαλεπωτάτῃ; ὅτι, ἔφη, ὁρῶ καὶ τοὺς ἱππικοὺς βουλομένους γενέσθαι οὐ τοὺς εὐπειθεστάτους ἀλλὰ τοὺς θυμοειδεῖς ἵππους κτωμένους. Νομίζουσι γάρ, ἂν τοὺς τοιούτους δύνωνται κατέχειν, ῥᾳδίως τοῖς γε ἄλλοις ἵπποις χρήσεσθαι. Κἀγὼ δὴ βουλόμενος ἀνθρώποις χρῆσθαι καὶ ὁμιλεῖν ταύτην κέκτημαι, εὖ εἰδὼς ὅτι εἰ ταύτην ὑποίσω, ῥᾳδίως τοῖς γε ἄλλοις ἅπασιν ἀνθρώποις συνέσομαι.
Ξενοφώντος Συμπόσιον 2.10


ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
  Και ο Σωκράτης είπε: «Και σε άλλα πολλά, φίλοι μου, αλλά και σε αυτά που κάνει τώρα η κοπέλα αποδεικνύεται πως η γυναικεία φύση δεν είναι σε τίποτε χειρότερη από την ανδρική, αλλά μόνο ότι έχει ανάγκη από κρίση και από δύναμη. Ώστε, αν κάποιος από εσάς έχει γυναίκα, πρέπει με θάρρος να της διδάσκει ό,τι θα ήθελε εκείνος να γνωρίζει». Και τότε ο Αντισθένης είπε: «Πώς λοιπόν, Σωκράτη, ενώ έχεις τέτοια γνώμη, δεν εκπαιδεύεις και συ την Ξανθίππη, αλλά έχεις τη χειρότερη γυναίκα από αυτές που υπάρχουν, νομίζω, και από αυτές έχουν υπάρξει και από αυτές που θα υπάρξουν;» «Γιατί», είπε εκείνος, «βλέπω πως και εκείνοι που θέλουν να γίνουν καλοί ιππείς δεν παίρνουν τα πιο ήρεμα, αλλά τα ατίθασα άλογα. Γιατί νομίζουν ότι, αν μπορούν να κυριαρχήσουν σε αυτά, εύκολα θα τα καταφέρουν με τα άλλα άλογα. Κι εγώ λοιπόν, επειδή  θέλω να συναστρέφομαι και να μιλώ με τους ανθρώπους, έχω τη γυναίκα αυτή, μια και γνωρίζω καλά ότι, αν μπορέσω να την αντέξω, εύκολα θα συνυπάρχω και με όλους τους άλλους ανθρώπους».




Δύσκολο είναι να κρίνουμε την παράδοση γύρω  από ένα δεύτερο γάμο του Σωκράτη με τη Μυρτώ, μια πάμφτωχη κόρη του δίκαιου Αριστείδη.


ΚΕΙΜΕΝΟ
Φησὶ δ' Ἀριστοτέλης δύο γυναῖκας αὐτὸν ἀγαγέσθαι· προτέραν μὲν Ξανθίππην, ἐξ ἧς αὐτῷ γενέσθαι Λαμπροκλέα· δευτέραν δὲ Μυρτώ, τὴν Ἀριστείδου τοῦ δικαίου θυγατέρα, ἣν καὶ ἄπροικον λαβεῖν, ἐξ ἧς γενέσθαι Σωφρονίσκον καὶ Μενέξενον. οἱ δὲ προτέραν γῆμαι τὴν Μυρτώ φασιν· ἔνιοι δὲ καὶ ἀμφοτέρας ἔχειν ὁμοῦ, ὧν ἐστι Σάτυρός τε καὶ Ἱερώνυμος ὁ Ῥόδιος. φασὶ γὰρ βουληθέντας Ἀθηναίους διὰ τὸ λειπανδρεῖν συναυξῆσαι τὸ πλῆθος, ψηφίσασθαι γαμεῖν μὲν ἀστὴν μίαν, παιδοποιεῖσθαι δὲ καὶ ἐξ ἑτέρας· ὅθεν τοῦτο ποιῆσαι καὶ Σωκράτην.

                        Διογένης Λαέρτιος 2,26

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι δύο γυναίκες αυτός (δηλ. ο Σωκράτης) παντρεύτηκε. Πρώτα την Ξανθίππη, από την οποία απέκτησε τον Λαμπροκλή. Δεύτερη τη Μυρτώ, την κόρη του Αριστείδη του δίκαιου, που πήρε και χωρίς προίκα, από την οποία απέκτησε τον Σωφρονίσκο καὶ το Μενέξενο. Κάποιοι λένε ότι πρώτα παντρεύτηκε τη Μυρτώ. Μερικοί πάλι (λένε) ότι τις είχε και τις δύο ταυτόχρονα, ανάμεσα στους οποίους είναι ο Σάτυρος  καὶ ο Ιερώνυμος ὁ Ρόδιος.  Γιατί υποστηρίζουν ότι οι Αθηναίοι λόγω έλλειψης ανδρών ήθελαν να αυξήσουν το πλήθος και αποφάσισαν να παντρεύνται μία αστή, αλλά και να αποκτούν παιδιά και από άλλη γυναίκα. Γι΄αυτό το λόγο έκανε αυτό και ο Σωκράτης.

ἐρωτηθεὶς πότερον γήμαι ἢ μή, ἔφη, "ὃ ἂν αὐτῶν ποιήσῃς, μεταγνώσῃ."

Όταν τον ρώτησαν, ποιο από τα δύο είναι καλύτερο, να παντρεύεται κανείς ή όχι, απάντησε: ό,τι τυχόν από αυτά κάνεις, θα μετανιώσεις.



ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ

Σχεδόν κανένα από τα ανέκδοτα που  αφορούν το Σωκράτη δεν πετυχαίνει τόσο βαθιά το κέντρο όμως φύσης του, όσο αυτό που διηγείται ο Διογένης ο Λαέρτιος. Σύμφωνα μ΄ αυτό ο Σωκράτης έφυγε από το θέατρο, όταν ο Ορέστης στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη διατύπωσε τη γνώμη ότι είναι καλύτερα ορισμένες ασάφειες της ζωής να τις αφήνουμε αξεδιάλυτες.


Εὐριπίδου δ' ἐν τῇ αὐτοῦ εἰπόντος περὶ ἀρετῆς (Electra 379), κράτιστον εἰκῆ ταῦτ’ ἐᾶν ἀφειμένα, ἀναστὰς ἐξῆλθε, φήσας γελοῖον εἶναι ἀνδράποδον μὲν μὴ εὑρισκόμενον ἀξιοῦν ζητεῖν, ἀρετὴν δ’ οὕτως ἐᾶν ἀπολωλέναι.
Διογένης Λαέρτιος 2,33



Η ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Το 399 π.Χ. τρεις Αθηναίοι πολίτες, ο Μέλητος, ο Άνυτος και ο Λύκωνας κατηγόρησαν το Σωκράτη γι΄ ασέβεια. Και η κατηγορία και η καταδίκη ήταν τμήμα της αντίδρασης της δημοκρατίας απέναντι στον άνθρωπο που φαινόταν φορέας εκείνων των δυνάμεων που είχαν αποσυνθέσει την παλιά παράδοση και είχαν φέρει ανησυχία και αβεβαιότητα. Εξάλλου ο Σωκράτης ανέπτυξε στενές σχέσεις με δύο ανθρώπους που η ανάμνησή τους ήταν εξαιρετικά μισητή στους κύκλους των δημοκρατικών: τον Κριτία και τον Αλκιβιάδη. ΟΙ κατήγοροι προφανώς χρησιμοποίησαν μια τυπική διατύπωση, γιατί μόνο έτσι εξηγείται η αβεβαιότητα της παράδοσης για τα πραγματικά γεγονότα με τα οποία θα ήθελαν να αποδείξουν τα επιμέρους στοιχεία της κατηγορίας. 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Πολλάκις ἐθαύμασα τίσι ποτὲ λόγοις Ἀθηναίους ἔπεισαν οἱ γραψάμενοι Σωκράτην ὡς ἄξιος εἴη θανάτου τῇ πόλει. ἡ μὲν γὰρ γραφὴ κατ’ αὐτοῦ τοιάδε τις ἦν· ἀδικεῖ Σωκράτης οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσφέρων· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων.
Ξενοφώντος Απομνημονεύματα 1.1.1

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Πολλές φορές παραξενεύτηκα με ποια επιχειρήματα τελοσπάντων έπεισαν τους Αθηναίους εκείνοι που έκαναν τη γραπτή καταγγελία εναντίον του Σωκράτη, ότι τάχα άξιζε να θανατωθεί για το καλό της πόλης. Η γραπτή καταγγελία σε βάρος του ήταν τέτοια περίπου: Ο Σωκράτης κάνει αξιόποινες ενέργειες, δηλαδή δεν πιστεύει στους θεούς στους οποίους πιστεύει η πόλη, αλλά εισάγει νέες θεότητες. Κάνει, ακόμη, αξιόποινες ενέργειες, επειδή χαλάει το χαρακτήρα των νέων.

Ἡ δ' ἀντωμοσία τῆς δίκης τοῦτον εἶχε τὸν τρόπον· ἀνακεῖται γὰρ ἔτι καὶ νῦν, φησὶ Φαβωρῖνος (FHG iii. 578), ἐν τῷ Μητρῴῳ· "τάδε ἐγράψατο καὶ ἀντωμόσατο Μέλητος Μελήτου Πιτθεὺς Σωκράτει Σωφρονίσκου Ἀλωπεκῆθεν· ἀδικεῖ Σωκράτης, οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσηγούμενος· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. τίμημα θάνατος."
Διογένης Λαέρτιος 2,33
Η υπόθεση εκδικάτηκε στην Ηλιαία. Το δικαστήριο των ενόρκων έκρινε το Σωκράτη ένοχο με μέτρια πλειοψηφία. Ένα μήνα μετά ήπιε το κώνειο και θανατώθηκε. 

ΚΩΝΕΙΟ


Το κώνειο μπορεί να θεωρηθεί το πιο διάσημο δηλητήριο, το «υπέρτατο» φαρμάκι, γιατί είναι βέβαιο ότι χρησιμοποιήθηκε από πολύ παλιά για αυτοκτονίες.

Η ετυμολογία
Συναντούμε δυο εκδοχές:
1. Η πιο συνηθισμένη:
Από το κώνος (->κωνοφόρο), που θεωρεί ότι τα φύλλα του φυτού μοιάζουν με τον καρπό του πεύκου. Σύμφωνα με άλλη ερμηνεία, επειδή παράγει μια όζουσα υγρή ουσία, που έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με το ρετσίνι του πεύκου.
2. Η πιο σπάνια:
Από το κωνάω (->περιστρέφω κυκλικά). Σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, πήρε το όνομά του από τον ελιγμό και τη σκοτοδίνη που προκαλεί σε όσους το πίνουν.

Ο πρώτος που αναφέρεται πως ήπιε κώνειο στην Ελλάδα φαίνεται να ήταν ο στρατηγός και πολιτικός Θηραμένης, που καταδικάστηκε σε θάνατο από τους τριάκοντα τυράννους, δεύτερος δε, σύμφωνα πάντα με το ρήτορα Λυσία (411 π.Χ.) στον «Κατά Ερατοσθένους» (ΧΙ, 5) λόγο του, ο Πολέμαρχος, χωρίς μάλιστα να είναι γνωστή η αιτία της καταδίκης του.

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ


Στο τέλος του Φαίδωνα η διήγηση του θανάτου του Σωκράτη συμπληρώνει το πορτραίτο του φιλοσόφου. Σ΄ ένα ύφος πάρα πολύ απλό η συγκίνηση μαντεύεται πίσω από κάθε λέξη. Αυτές οι σελίδες αγνοούν και ξεπερνούν τη λογοτεχνία.

ΚΕΙΜΕΝΟ
ταῦτ᾽ εἰπὼν ἐκεῖνος μὲν ἀνίστατο εἰς οἴκημά τι ὡς λουσόμενος, καὶ ὁ Κρίτων εἵπετο αὐτῷ, ἡμᾶς δ᾽ ἐκέλευε περιμένειν. περιεμένομεν οὖν πρὸς ἡμᾶς αὐτοὺς διαλεγόμενοι περὶ τῶν εἰρημένων καὶ ἀνασκοποῦντες, τοτὲ δ᾽ αὖ περὶ τῆς συμφορᾶς διεξιόντες ὅση ἡμῖν γεγονυῖα εἴη, ἀτεχνῶς ἡγούμενοι ὥσπερ πατρὸς στερηθέντες διάξειν ὀρφανοὶ τὸν ἔπειτα βίον. ἐπειδὴ δὲ ἐλούσατο καὶ ἠνέχθη παρ᾽ αὐτὸν τὰ παιδία--δύο γὰρ αὐτῷ ὑεῖς σμικροὶ ἦσαν, εἷς δὲ μέγας--καὶ αἱ οἰκεῖαι γυναῖκες ἀφίκοντο ἐκεῖναι, ἐναντίον τοῦ Κρίτωνος διαλεχθείς τε καὶ ἐπιστείλας ἅττα ἐβούλετο, τὰς μὲν γυναῖκας καὶ τὰ παιδία ἀπιέναι ἐκέλευσεν, αὐτὸς δὲ ἧκε παρ᾽ ἡμᾶς. καὶ ἦν ἤδη ἐγγὺς ἡλίου δυσμῶν·
χρόνον γὰρ πολὺν διέτριψεν ἔνδον. ἐλθὼν δ᾽ ἐκαθέζετο λελουμένος καὶ οὐ πολλὰ ἄττα μετὰ ταῦτα διελέχθη, καὶ ἧκεν ὁ τῶν ἕνδεκα ὑπηρέτης καὶ στὰς παρ᾽ αὐτόν, ὦ Σώκρατες, ἔφη, οὐ καταγνώσομαί γε σοῦ ὅπερ ἄλλων καταγιγνώσκω, ὅτι μοι χαλεπαίνουσι καὶ καταρῶνται ἐπειδὰν αὐτοῖς παραγγείλω πίνειν τὸ φάρμακον ἀναγκαζόντων τῶν ἀρχόντων. σὲ δὲ ἐγὼ καὶ ἄλλως ἔγνωκα ἐν τούτῳ τῷ χρόνῳ γενναιότατον καὶ πρᾳότατον καὶ ἄριστον ἄνδρα ὄντα τῶν πώποτε δεῦρο ἀφικομένων, καὶ δὴ καὶ νῦν εὖ οἶδ᾽ ὅτι οὐκ ἐμοὶ χαλεπαίνεις, γιγνώσκεις γὰρ τοὺς αἰτίους, ἀλλὰ ἐκείνοις. νῦν οὖν, οἶσθα γὰρ ἃ ἦλθον ἀγγέλλων, χαῖρέ τε καὶ πειρῶ ὡς ῥᾷστα φέρειν τὰ ἀναγκαῖα. καὶ ἅμα δακρύσας μεταστρεφόμενος ἀπῄει.
καὶ ὁ Σωκράτης ἀναβλέψας πρὸς αὐτόν, καὶ σύ, ἔφη, χαῖρε, καὶ ἡμεῖς ταῦτα ποιήσομεν. καὶ ἅμα πρὸς ἡμᾶς, ὡς ἀστεῖος, ἔφη, ὁ ἄνθρωπος· καὶ παρὰ πάντα μοι τὸν χρόνον προσῄει καὶ διελέγετο ἐνίοτε καὶ ἦν ἀνδρῶν λῷστος, καὶ νῦν ὡς γενναίως με ἀποδακρύει. ἀλλ᾽ ἄγε δή, ὦ Κρίτων, πειθώμεθα αὐτῷ, καὶ ἐνεγκάτω τις τὸ φάρμακον, εἰ τέτριπται· εἰ δὲ μή, τριψάτω ὁ ἄνθρωπος. καὶ ὁ Κρίτων, ἀλλ᾽ οἶμαι, ἔφη, ἔγωγε, ὦ Σώκρατες, ἔτι ἥλιον εἶναι ἐπὶ τοῖς ὄρεσιν καὶ οὔπω δεδυκέναι. καὶ ἅμα ἐγὼ οἶδα καὶ ἄλλους πάνυ ὀψὲ πίνοντας, ἐπειδὰν παραγγελθῇ αὐτοῖς, δειπνήσαντάς τε καὶ πιόντας εὖ μάλα, καὶ συγγενομένους γ᾽ ἐνίους ὧν ἂν τύχωσιν ἐπιθυμοῦντες. ἀλλὰ μηδὲν ἐπείγου· ἔτι γὰρ ἐγχωρεῖ.
καὶ ὁ Σωκράτης, εἰκότως γε, ἔφη, ὦ Κρίτων, ἐκεῖνοί τε ταῦτα ποιοῦσιν, οὓς σὺ λέγεις--οἴονται γὰρ κερδαίνειν ταῦτα ποιήσαντες--καὶ ἔγωγε ταῦτα εἰκότως οὐ ποιήσω· οὐδὲν γὰρ οἶμαι κερδανεῖν ὀλίγον ὕστερον πιὼν ἄλλο γε ἢ γέλωτα ὀφλήσειν παρ᾽ ἐμαυτῷ, γλιχόμενος τοῦ ζῆν καὶ φειδόμενος οὐδενὸς ἔτι ἐνόντος. ἀλλ᾽ ἴθι, ἔφη, πείθου καὶ μὴ ἄλλως ποίει.
καὶ ὁ Κρίτων ἀκούσας ἔνευσε τῷ παιδὶ πλησίον ἑστῶτι. καὶ ὁ παῖς ἐξελθὼν καὶ συχνὸν χρόνον διατρίψας ἧκεν ἄγων τὸν μέλλοντα δώσειν τὸ φάρμακον, ἐν κύλικι φέροντα τετριμμένον. ἰδὼν δὲ ὁ Σωκράτης τὸν ἄνθρωπον, εἶεν, ἔφη, ὦ βέλτιστε, σὺ γὰρ τούτων ἐπιστήμων, τί χρὴ ποιεῖν;
οὐδὲν ἄλλο, ἔφη, ἢ πιόντα περιιέναι, ἕως ἄν σου βάρος ἐν τοῖς σκέλεσι γένηται, ἔπειτα κατακεῖσθαι· καὶ οὕτως αὐτὸ ποιήσει.
Πλάτωνος Φαίδων 116b - 117b


ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Όταν είπε αυτά εκείνος σηκωνόταν  για να λουσθεί. Ο Κρίτωνας τον ακολουθούσε και μας είπε να περιμένουμε. Περιμέναμε λοιπόν συζητώντας μεταξύ μας για όσα είχαν λεχθεί και ξαναεξετάζοντάς τα, λέγοντας μεταξύ μας πόσο μεγάλο κακό μας είχε βρει και νομίζοντας, σαν να χάσαμε τον πατέρα, ότι θα είμαστε ορφανοί στην υπόλοιπη ζωή μας. Όταν λούστηκε και οδηγήθηκαν τα παιδιά κοντά του (είχε δύο μικρούς γιους κι ένα μεγάλο) και έφτασαν οι συγγένισσές του γυναίκες, αφού συζήτησε μαζί τους μπροστά στον Κρίτωνα και έδωσε κάποιες παραγγελίες που ήθελε, παρακάλεσε τις γυναίκες και τα παιδιά να φύγουν και ο ίδιος ήρθε προς το μέρος μας.
Πλησίαζε πια να δύσει ο ήλιος. Διότι είχε μείνει αρκετή ώρα μέσα. Όταν ήρθε κοντά μας καθόταν λουσμένος και δεν είπε πια πολλά. Τότε ήρθε ο υπηρέτης των ένδεκα, στάθηκε κοντά του και είπε: «Δε θα σε κατηγορήσω, Σωκράτη, για ό, τι κατηγορώ τους άλλους, ότι δηλαδή θυμώνουν με μένα και με καταριώνται, όταν τους παραγγείλω να πιουν το φαρμάκι, επειδή με αναγκάζουν να το κάνω οι άρχοντες. Για σένα, αντίθετα, και σ΄ άλλες περιπτώσεις στο χρονικό αυτό διάστημα έχω σχηματίσει την εντύπωση ότι είσαι ο πιο ευγενικός, ο πιο πράος και ο πιο καλός άντρας απ΄ όσους έχουν έρθει ως τώρα εδώ. Και τώρα ξέρω καλά ότι δε θυμώνεις εναντίον μου –διότι ξέρεις τους αιτίους- αλλά εναντίον εκείνων. Τώρα λοιπόν ξέρεις τι ήρθα να σου αναγγείλω.Γεια σου και προσπάθησε να αντέξεις όσο πιο εύκολα μπορείς τα αναπόφευκτα». Συγχρόνως δάκρυσε και κάνοντας στροφή άρχισε να φεύγει.
Ο Σωκράτης ρίχνοντάς του μια ματιά: «Έχε γεια και συ. κι εμείς θα κάνουμε αυτά που είπες». Και συγχρόνως είπε σ΄ εμάς: «Πόσο πολιτισμένος άνθρωπος είναι! Όλο αυτό τον καιρό ερχόταν κοντά μου, κάποτε άνοιγε και κουβέντα μαζί μου και ήταν πολύ καλός άνθρωπος. Και τώρα πόσο ευγενικά χύνει δάκρυ για μένα! Όμως ας τον ακούσουμε, Κρίτωνα. Ας φέρει κάποιος το φαρμάκι, αν έχει τριφθεί. Αν όχι, ας το τρίψει ο υπεύθυνος άνθρωπος». Ο Κρίτωνας είπε: «Εγώ πάντως, Σωκράτη, νομίζω ότι ο ήλιος είναι ακόμη πάνω στα βουνά και δεν έχει δύσει ακόμη. Και ξέρω συγχρόνως ότι άλλοι πίνουν το φαρμάκι πολύ αργά, όταν τους παραγγελθεί να το κάνουν, αφού καλοφάγουν και καλοπιούν και επικοινωνήσουν με μερικά πρόσωπα που θα τύχει να επιθυμήσουν. Μη βιάζεσαι λοιπόν καθόλου. Διότι υπάρχουν ακόμη χρονικά περιθώρια».
Και ο Σωκράτης του είπε: «Εύλογα, Κρίτωνα, εκείνοι που αναφέρεις κάνουν αυτά. Διότι φαντάζονται ότι θα έχουν κέρδος κάνοντας αυτά. Εγώ όμως εύλογα δε θα κάνω αυτά. Διότι νομίζω ότι δεν κερδίζω τίποτε, αν το πιω λίγο αργότερα, και ότι δε θα κάνω τίποτε άλλο από το να γίνω γελοίος στον ίδιο τον εαυτό μου λαχταρώντας να ζήσω και να κάνω οικονομία χρόνου, ενώ πια δε μένει τίποτε. Πήγαινε λοιπόν, άκουσέ με και μην ενεργείς διαφορετικά». Όταν άκουσε αυτά τα λόγια, ο Κρίτωνας έκανε ένα νεύμα στον υπηρέτη που στεκόταν κοντά του. Ο υπηρέτης βγήκε έξω, έμεινε αρκετή ώρα και γύρισε οδηγώντας τον άνθρωπο που θα έδινε το φαρμάκι φέρνοντάς το τριμμένο μέσα σ΄ ένα κύπελο. Όταν ο Σωκράτης είδε τον άνθρωπο, είπε: «Ας είναι, καλέ μου άνθρωπε. Εσύ είσαι ειδικός σ΄ αυτά. Τι πρέπει να κάνω;» Εκείνος του είπε: «Τίποτε άλλο παρά, αφού το πιεις, να περπατήσεις τριγύρω, ωσότου νιώσεις βάρος στα σκέλη σου, κι έπειτα να ξαπλωθείς. Και αυτό θα ενεργήσει αποτελεσματικά».


ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ

Ο Σωκράτης απολογήθηκε και αντιμετώπισε τη θανατική του καταδίκη με αξιοπρέπεια . Χαρακτηριστικός είναι και ο διάλογός του με τον Ερμογένη, απόσπασμα του οποίου παρατίθεται παρακάτω.

ΚΕΙΜΕΝΟ
ὁμολογεῖται γὰρ οὐδένα πω τῶν μνημονευομένων ἀνθρώπων κάλλιον θάνατον ἐνεγκεῖν. ἀνάγκη μὲν γὰρ ἐγένετο αὐτῷ μετὰ τὴν κρίσιν τριάκοντα ἡμέρας βιῶναι διὰ τὸ Δήλια μὲν ἐκείνου τοῦ μηνὸς εἶναι, τὸν δὲ νόμον μηδένα ἐᾶν δημοσίᾳ ἀποθνῄσκειν ἕως ἂν ἡ θεωρία ἐκ Δήλου ἐπανέλθῃ, καὶ τὸν χρόνον τοῦτον ἅπασι τοῖς συνήθεσι φανερὸς ἐγένετο οὐδὲν ἀλλοιότερον διαβιοὺς ἢ τὸν ἔμπροσθεν χρόνον· καίτοι τὸν ἔμπροσθέν γε πάντων ἀνθρώπων μάλιστα ἐθαυμάζετο ἐπὶ τῷ εὐθύμως τε καὶ εὐκόλως ζῆν. καὶ πῶς ἄν τις κάλλιον ἢ οὕτως ἀποθάνοι; ἢ ποῖος ἂν εἴη θάνατος καλλίων ἢ ὃν κάλλιστά τις ἀποθάνοι; ποῖοςδ’ ἂν γένοιτο θάνατος εὐδαιμονέστερος τοῦ καλλίστου; ἢ ποῖος θεοφιλέστερος τοῦ εὐδαιμονεστάτου;

                        Ξενοφώντος Απομνημονεύματα 4.8.2–4.8.4


ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Διότι είναι γενικά παραδεκτό ότι ως τώρα κανένας από τους ανθρώπους που μνημονεύονται δεν υπέμεινε το θάνατο με πιο ωραίο τρόπο. Διότι αναγκάστηκε μετά την καταδίκη του να ζήσει στη φυλακή τριάντα ημέρες, επειδή εκείνο το μήνα γιορτάζονταν τα Δήλια και ο νόμος απαγόρευε να θανατωθεί κάποιος δημοσίως, ωσότου γυρίσει από τη Δήλο η επίσημη αντιπροσωπεία της πόλης. Και κατά το χρονικό αυτό διάστημα έδειξε σ΄ όλους τους γνωστούς του ότι δεν έζησε καθόλου διαφορετικά απ΄ό,τι στην προηγούμενη ζωή του. και βέβαια στην προηγούμενη ζωή του θαυμαζόταν πιο πολύ απ΄όλους τους ανθρώπους για τον ευδιάθετο και εύκολο τρόπο της ζωής του. Και πώς θα μπορούσε να πεθάνει κάποιος ωραιότερα απ΄ό,τι έτσι; Ή ποιος θάνατος θα μπορούσε να είναι πιο ωραίος παρά αυτός που θα τελείωνε κάποιος τη ζωή του πολύ ωραία; Και ποιος θάνατος θα μπορούσε να είναι πιο ευτυχισμένος από τον πολύ ωραίο; Ή ποιος θάνατος θα ήταν πιο αγαπητός από τους θεούς από τον πολύ ευτυχισμένο;

                         

Και για το τέλος, τα τελευταία λόγια του Σωκράτη καθώς κλείνει την απολογία του, σύμφωνα με τον Πλάτωνα:


ἀλλὰ γὰρ ἤδη ὥρα ἀπιέναι, ἐμοὶ μὲν ἀποθανουμένῳ, ὑμῖν δὲ βιωσομένοις· ὁπότεροι δὲ ἡμῶν ἔρχονται ἐπὶ ἄμεινον πρᾶγμα, ἄδηλον παντὶ πλὴν ἢ τῷ θεῷ.

Αλλά έφτασε πια η ώρα να πηγαίνουμε, εγώ για να πεθάνω κσι εσείς για να ζήσετε. Ποιος από τους δυο μας πηγαίνει σε καλύτερη μοίρα δεν το ξέρει κανείς άλλος παρά μόνο ο θεός.

                                                                                                                                                   


Ενδεικτική βιβλιογραφία - πηγές

Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδ. Οίκος αδελφών Κυριακίδη, σελ. 683 - 698
Robert Flaceliere, Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδ. Παπαδήμα, σελ. 397 - 408
Jacqeline de Romily, Αρχαία ελληνικά γραμματολογία, Εκδ. Καρδαμίτσα, σελ 214 - 215
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larouse Britannica, τόμος 16, λήμμα Σωκράτης, Εκδ. Οργανισμός Πάπυρος
Αλέξης Σολομός, Ο ζωντανός Αριστοφάνης, Εκδ. Κέδρος, σελ. 137-163
Δ. Λιαντίνης, Τα Ελληνικά, Εκδ. Φούρλας – Βασιλόπουλος
Δικτιακός τόπος: www.wikipedia.gr

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου