Τρίτη 22 Δεκεμβρίου 2015

"Η Επιστροφή" Φιλομήλα Λαπατά




1835: ένας ξένος φτάνει στον Πειραιά. Περνά από τη Δογάνα=Τελωνείο του Πειραιά, δίνει γερό μπαξίσι στους τελωνοφύλακες για να αποφύγει ολιγοήμερη υποχρεωτική καραντίνα στο πρώτο Λοιμοκαθαρτήριο του Πειραιά και κατευθύνεται προς την Αθήνα. Στον αγωγιάτη που τον μεταφέρει και ζητά με περιέργεια να πληροφορηθεί την ταυτότητά του ο ξένος απαντά: «Έλληνας από την Κωνσταντινούπολη. Ήρθα για δουλειές…». Ο ξένος ονομάζεται Στέργιος Βογιατζόγλου.

ΑΘΗΝΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΕΛΛΑΔΑΣ: Η Ελλάδα μόλις έχει απελευθερωθεί από τους τούρκους. Το 1833 έρχεται στην τότε πρωτεύουσα το Ναύπλιο, ο 17χρονος πρίγκηπας Όθωνας. Στην Αθήνα θα φτάσει την 1η Δεκεμβρίου του 1834, όταν η πόλη γίνεται πρωτεύουσα, στη θέση του Ναυπλίου. Η Αθήνα τότε ήταν ένα μεγάλο χωριό, που αριθμούσε μόλις 10 χιλιάδες κατοίκους. Την εποχή εκείνη η Θεσσαλονίκη είχε περί τις 60.000 κατοίκους. Μέχρι το 1832 δεν υπήρχε κανένα ξενοδοχείο στην Αθήνα. Το πρώτο κανονικό ξενοδοχείο εγκαινιάστηκε το 1832 κοντά στο Μοναστηράκι, με την ονομασία «Ευρώπη», από ένα ζεύγος ξένων, τον Ιταλό Καζάλι (Casali) και τη Βιεννέζα γυναίκα του. Δεν είχε όμως άδεια δωμάτια για να καταλύσει ο ξένος επισκέπτης κι έτσι ο αγωγιάτης τον μεταφέρει σε ένα αξιοπρεπές πανδοχείο, μια λοκάντα, στη συμβολή των οδών Ερμού και Αιόλου (Ερμαϊκή και Αιολική οδός).

ΚΟΡΑΛΙΑ ΤΖΑΒΑΛΟΥ: Αυτό το πανδοχείο ανήκε στη χήρα Κοραλία Τζάβαλου, μια γυναίκα που εκτός από την εξωτερική ομορφιά και χάρη είχε κι ένα χαρακτηριστικό, σχεδόν ανύπαρκτο για τις γυναίκες εκείνης της εποχής: ήταν καλλιεργημένη. Ο προηγούμενος άντρας της, ένας αγροίκος οπλαρχηγός που είχε σκοτωθεί από τους τούρκους, της είχε πει κάποτε θυμωμένος: «Καμιά συσταζούμενη γυναίκα δεν ξεύρει γραφή κι ανάγνωση. Τούτες είναι δουλειές αντρίκειες, για γραμματιζούμενους καλαμαράδες. Ξέρεις εσύ καμία;» Κι αυτή του απάντησε: την Αρτεμιζία Τζεντιλέσκι, μια γυναίκα φεμινιστικό σύμβολο, πληροφορία που της είχε δώσει ο θείος της, αυτός που της έμαθε τα πρώτα γράμματα.

Έχοντας ως κατάλυμα λοιπόν τη λοκάντα της Κοραλίας Τζάβαλου ο Στέργιος Βογιατζόγλου με ευρωπαΙκό αέρα κινείται στην  Αθήνα με ανατολίτικες συνήθειες: στο Πάνω Παζάρι, το εμπορικό και διοικητικό κέντρο της  Αθήνας, στις αρχές του 19ου αιώνα, στο Χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη, το μοναδικό σωζόμενο από τα τρία δημόσια λουτρά που  υπήρχαν στην Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα, στα καφενεία της οδού Αιόλου, όπου και δοκιμάζει ναργιλέ γιαβάσικο. Παρακολουθεί μαζί με την Κοραλία και τα εγκαίνια των ανακτόρων το 1836. Κι ενώ η αφήγηση μας οδηγεί στην ερωτική ένωση των δύο βασικών πρωταγωνιστών, ένα νέο πρόσωπο εμφανίζεται στο έργο τον ίδιο χρόνο το 1836: η Λέγκω Βαρβαρέσου-Ασλάνογλου. Και για να είμαι ακριβολόγος επιστρέφει η Λέγκω Βαρβαρέσου-Ασλάνογλου (λίγο πριν τα σαράντα της) . Και από εδώ προφανώς εμπνευσμένος και ο τίτλος του βιβλίου: «Η Επιστροφή».

ΛΕΓΚΩ ΒΑΡΒΑΡΕΣΟΥ: Πως συνδέεται με τα πρόσωπα του έργου; Η Λέγκω Βαρβαρέσου είναι μια πλούσια ομογενής που ζει στην Κωνσταντινούπολη, την περιουσία της οποίας διαχειρίζεται ο Στέργιος Βογιατζόγου. «Ξιπασμένη και νεόπλουτη χαρακτήριζαν την ξένη οι δηλητηριώδεις γλώσσες της πρωτεύουσας … και δεν ήταν μόνο το επιβλητικό κι εντυπωσιακό παρουσιαστικό της που προκαλούσε την κοινή γνώμη, αλλά και η συνήθειά της να εξαφανίζεται με το άλογό της κατά τη μεριά του Ελαιώνα…». Ο Ελαιώνας ήταν μια ελαιόφυτη κοιλάδα που εκτεινόταν από τους πρόποδες της Πάρνηθας, της Πεντέλης και του Υμηττού και έφτανε μέχρι το Δαφνί, τον Πειραιά και το Φάληρο, ακολουθώντας παράλληλη πορεία με τον Κηφισό. Στον Ελαιώνα είχαν το αγρόκτημά τους οι Βαρβαρέσοι, γαιοκτήμονες και ελαιοπαραγωγοί.

ΜΙΣΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Ποιος ήταν ο λόγος της επιστροφής την Λέγκως Βαρβαρέσου στην Αθήνα; Το μίσος. Η συγγραφέας ρίχνοντας φως στο παρελθόν της ηρωίδας (flash back) αφηγείται για τον πατέρα της Λέγκως, τον Παναγή Βαρβαρέσο, τη μάνα, την Ελισάβετ Ρωμανού, αλλά και για ένα δυνατό και απαγορευμένο έρωτα της Λέγκως με ένα τούρκο, τον Κερίμ Γιουζιάν Ασλάνογλου, όχι έναν οποιοδήποτε τούρκο, αλλά ένα ανώτερο τούρκο αξιωματούχο του Σουλτάνου, έναν εκπρόσωπο δηλαδή της οθωμανικής εξουσίας και βιαιότητας. Το πώς προέκυψε όμως το μίσος και αν τελικά παρέμεινε το μίσος μέχρι το τέλος στην ψυχή της ηρωίδας δεν θα σας το απαντήσω εγώ, αλλά το βιβλίο που θα διαβάσετε και ίσως η συγγραφέας αν θέλει κάτι περισσότερο να αποκαλύψει.


Εγώ θα κλείσω με ένα μικρό απόσπασμα: «Ίσως να υπάρχει ένα σχέδιο στο σύμπαν, όπου όλα τα πρόσωπα που συνάντησε στη ζωή της και όλα τα γεγονότα που έζησε και που με τον ένα ή άλλο τρόπο έπαιξαν ρόλο και διαμόρφωσαν αυτό που είναι τώρα, να ήταν όλα μέρος αυτού του σχεδίου. Ίσως καθετί να έχει τη θέση του στον κόσμο, απ΄το πιο φριχτό μέχρι το πιο υπέροχο, απ΄ το πιο απλό μέχρι το πιο πολύπλοκο, απ΄ το πιο χαρμόσυνο μέχρι το πιο θλιβερό. Και η ίδια ανήκει εδώ, σ΄ αυτό τον πολύπλοκο, αλλά θαυμαστό κόσμο

Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου 2015

"Ο ήλιος στο πάτωμα" ΑΝΤΖΕΛΑ ΖΙΟΥΤΗ



Ο  Όμηρος στην Ιλιάδα παραθέτει μια πολύ δυνατή παρομοίωση: οἵη περ φύλλων γενεὴ τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν. Oι άνθρωποι είναι σαν τα φύλλα των δένδρων. Στην αρχή, την άνοιξη,  πράσινα και ακμαία, που στη συνέχεια όμως κιτρινίζουν μέχρι που τα σκορπίζει ο άνεμος και σαπίζουν… Με αφορμή αυτή την παρομοίωση θα έλεγα ότι  και οι σχέσεις που συνάπτουν οι άνθρωποι, και κυρίως  οι ερωτικές σχέσεις, έτσι όπως μας τις αφηγείται η Άντζελα Ζιούτη στο μυθιστόρημά της «Ο ήλιος στο πάτωμα» είναι εφήμερες. Υποτάσσονται στη φυσική φθορά.

Η Αλίκη είναι η βασική ηρωίδα του μυθιστορήματος. Στη σύντομη μυθιστορηματική της ζωή που της επιφύλαξε η συγγραφέας (όταν αρχίζει το έργο μόλις έχει κλείσει τα 29 της χρόνια) σύναψε δύο σχέσεις: η πρώτη με τον Λουκά, η δεύτερη με τον Γιώργο. Και οι δύο σχέσεις στην αρχή, την άνοιξη είναι γεμάτες ένταση και πάθος, στη συνέχεια όμως και οι δυο καταλήγουν στο σκληρό χωρισμό: η πρώτη σε ένα επαπειλούμενο διαζύγιο και η δεύτερη στη δολοφονία.
Το ερώτημα το οποίο θα ήθελα να προσεγγίσω είναι γιατί αυτή κατάληξη. Ποιος φταίει και οι σχέσεις της Αλίκης τελειώνουν τόσο άδοξα και τραγικά συγχρόνως;
Σε μια πρώτη ανάγνωση πιστεύω ότι το κείμενο προκρίνει δύο ερμηνείες: μια ρεαλιστική, αλλά και μια μεταφυσική.
Η ρεαλιστική ερμηνεία αφορά την πρώτη σχέση της Αλίκης. Ο Λουκάς είναι μια γνωριμία της Αλίκης ήδη από το σχολείο, ο πρώτος μεγάλος έρωτάς της. Ο Λουκάς ασχολούνταν με το ποδόσφαιρο, ήταν το αστέρι της ομάδας. Η εξέλιξή του είναι ραγδαία, καθώς το ταλέντο του αναγνωρίζεται και η φήμη όπως και οι υψηλές υλικές απολαβές δεν αργούν να ακολουθήσουν.  Αυτή η εκτόξευση όμως του Λουκά στην κορυφή δεν τον αφήνει ανεπηρέαστο και στην προσωπική του ζωή. Ο Λουκάς δεν μένει ικανοποιημένος πλέον με τη σύντροφο του, γιατί η Αλίκη εκπροσωπεί γι΄ αυτόν το παρελθόν. Αφορμή  για την απομάκρυνση του Λουκά από την Αλίκη είναι ένα ταξίδι τους στην Περσία, την Τεχεράνη. Στα ερωτικά και μαγικά μέρη της Ανατολής ο Λουκάς έλκεται από την εξωτική ομορφιά της γαλλίδας ξεναγού και μοιραία την ακολουθεί.
(ακολουθεί μια πολύ δύσκολη περίοδος της Αλίκης γεμάτη απογοήτευση, αλλά βρίσκει τελικά τη δύναμη να σηκωθεί μέσα από μια επαγγελματική ευκαιρία που της δίνεται, κι όχι μόνο αυτό, αλλά γνωρίζει και το Γιώργο. Κι όμως κι αυτή η σχέση έχει τραγική κατάληξη).
Για την κατάληξη της δεύτερης σχέσης της Αλίκης με τον Γιώργο η συγγραφέας μας δίνει μια πιο μεταφυσική – δεισιδαιμονική  ερμηνεία. Η Αλίκη γίνεται δέκτης μιας προφητείας, ενός σκοτεινού και θανατικού χρησμού από έναν ζητιάνο που συναντά στο δρόμο. Ο ζητιάνος λοιπόν της προφήτευσε ότι πέντε ημέρες μετά από τότε που θα φιληθεί με τον αγαπημένο της θα πεθάνει. Η ίδια επηρεάζεται από τα δυσοίωνα λόγια, όμως δεν πτοείται τελικά και αφήνεται στη δίνη του έρωτά της. Η  προφητεία όμως επαληθεύεται. Πέντε ημέρες μετά πέφτει νεκρή από τα χέρια του ίδιου της του αγαπημένου.
Συγκρίνοντας τις δύο περιπτώσεις χωρισμού δεν μπορώ παρά να εντοπίσω έναν κύριο υπεύθυνο για την αρνητική τροπή των σχέσεων: τον άντρα. Και στις δύο περιπτώσεις ο άντρας με την αρνητική του στάση εξώθησε τη σχέση στην τραγική της κατάληξη. Στην πρώτη περίπτωση του Λουκά: η ματαιοδοξία που του γέννησε η γρήγορη απόκτηση του υλικού πλούτου τον οδήγησε στην αγκαλιά μιας άλλης γυναίκας χωρίς να ενδιαφέρεται για το βάθος των αισθημάτων του. Εξάλλου αυτή η προσωρινότητα των αισθημάτων του επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι καλεί την Αλίκη πάλι να γυρίσει πίσω και να κάνουν μια καινούργια αρχή.    Αλλά και στη δεύτερη περίπτωση του Γιώργου: η κτητικότητα και η ζήλεια που τον διακρίνει, αρχίζουν σταδιακά να τον τυφλώνουν. Θεωρεί ότι η Αλίκη δεν ξέχασε την προηγούμενη σχέση της, θεωρεί ότι παίζει μαζί του. Άρα όταν πέφτει στα χέρια του το γράμμα του Λουκά που την προτρέπει να γυρίσει πίσω σε αυτόν και να κάνουν μια καινούργια αρχή, δεν μπορεί να δεχτεί τις εξηγήσεις της Αλίκης ότι ο Λουκάς δεν σημαίνει τίποτε πλέον γι΄ αυτή, κι έτσι τη σκοτώνει.
Η Αλίκη αποδεικνύεται μια γυναίκα ώριμη και με σαφείς προσδοκίες στη ζωή της. Ρομαντική, συναισθηματική (αποπειράθηκε ακόμη και να αυτοκτονήσει μετά τον πρώτη χωρισμό) βρίσκει τελικά τη ρότα της στη ζωή. Οι άντρες από την άλλη ανώριμοι, μπερδεμένοι, δίχως βάθος αισθημάτων.
Το αποτέλεσμα: η Αλίκη στη μοναξιά της, στη μοναξιά της εγκατάλειψης πρώτα και στην αιώνια μοναξιά του θανάτου αργότερα.
Το έργο της Άνζελας Ζιούτη, μακριά από χρονολογικές και πολιτικές τοποθετήσεις, αποτελεί ένα δείγμα ψυχολογικού ρεαλισμού, που εμβαθύνει στο χαρακτήρα της Αλίκης για να μας δώσει την έκταση και το βάθος της μοναξιάς της γυναίκας. Ταυτόχρονα μου πέρασε κι  ένα μήνυμα: ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Όσο κι αν αρέσκεται να δίνει υπερφυσικές διαστάσεις στη μοίρα και να πιστεύει ότι μια ανώτερη δύναμη πρυτανεύει στις σχέσεις του, τελικά καταλήγουμε ότι ο ίδιος με τις επιλογές που κάνει στην ζωή του, καθορίζει και το μέλλον του. Το σύνολο και η ποιότητα των ανθρώπινων σχέσεων μέσα στις οποίες ο καθένας αποφασίζει να κινηθεί στη ζωή του δίνουν ή και αφαιρούν το νόημα της ύπαρξης στον καθένα μας. Οι σχέσεις που διαμόρφωσε η Αλίκη  ήταν αυτές που καθόρισαν και τη ζωή της.