Σπαρτιάτισσες

Ημέρα αφιερωμένη στη γυναίκα σήμερα και μια ιστορική αναφορά στις Σπαρτιάτισσες, τις πιο απόμακρες και περίεργες γυναίκες στην αρχαία ελληνική πραγματικότητα. Εξάλλου πάντα γοητεύει το αντρικό φύλο μια απόμακρη και περήφανη γυναικεία φιγούρα.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΕΣ

Ο Ηρόδοτος περιγράφει ορισμένα σπαρτιατικά έθιμα σαν να ήταν ανοίκεια και εξωτικά. Επομένως δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτισσες καταλαμβάνουν συλλογικά και ατομικά την πιο περίβλεπτη θέση ανάμεσα στις γυναίκες όλων των ελληνικών κοινοτήτων που μνημονεύει. Ο ποιητής Ίβυκος (λυρικός ποιητής του 6ου αιώνα π.Χ. από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας) επινόησε για τις Σπαρτιάτισσες το χαρακτηρισμό φαινομηρίδες, από το γεγονός ότι φαίνονταν οι μηροί τους. Ένας χαρακτηρισμός που στο εξής συχνά θα χρησιμοποιηθεί από τους εχθρούς  του σπαρτιατικού τρόπου ζωής. Ο Ευριπίδης μάλιστα σχεδόν απροκάλυπτα επιχειρεί να τις διαπομπεύσει.

Η εξωτερική εμφάνιση μιας Σπαρτιάτισσας - Λαμπιτώ

Μια Σπαρτιάτισσα, στην κωμωδία Λυσιστράτη (στ. 77-83), παρουσιάζεται σαν υπέροχο σωματικά είδος του φύλου της, αρκετά δυνατή να πνίξει έναν ταύρο.

Μυρρίνη:

Να, κι αυτή εδώ η Λαμπιτώ έρχεται προς εμάς.

Λυσιστράτη:

Πολυαγαπημένη μου Σπαρτιάτισσα, Λαμπιτώ, γεια σου.  

Πόσο πολύ ξεχωρίζει η ομορφιά σου, γλυκύτατη γυναίκα!

Τι ωραίο χρώμα που έχεις, πόσο σφριγηλό είναι το σώμα σου!

Και ταύρο θα μπορούσες να πνίξεις.

Λαμπιτώ:

 Νομίζω ναι, μα τους θεούς.γιατί γυμνάζομαι και σηκώνω προς τα πίσω τα πόδια μου.

Η Λαμπιτώ με την απάντησή της αναφέρεται σε μια άσκηση που υπήρχε στην υποχρεωτική γυμναστική εκπαίδευση των Σπαρτιατών, ανδρών και γυναικών, και σύμφωνα με την οποία κλωτσούσαν με τις φτέρνες τους τούς μηρούς τους, πηδώντας εναλλάξ επί τόπου. Η άσκηση αυτή ονομαζόταν βίβασις. Οι Αθηναίοι λοιδορούσαν γενικά αυτές τις ασκήσεις και στο έργο του Αριστοφάνη υπάρχει έντονη αυτή η διάθεση.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Το δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη σωματική άσκηση των κοριτσιών. Αυτό συνέβαινε για δύο λόγους: α) η καλή σωματική κατάσταση των γυναικών συντελούσε στο να είναι υγιείς μητέρες, και β) οι Σπαρτιάτισσες δε θεωρούνταν κατώτερες από τους άντρες.

• Στα νεαρά κορίτσια χορηγούνταν μερίδες παρόμοιες με τα αγόρια. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, τα κορίτσια έπιναν και κρασί.
• Στην εφηβική ηλικία εμποτίζονταν μέσω μιας διαδικασίας εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης με τα ιδεώδη της σπαρτιατικής κοινωνίας, για την υλοποίηση των οποίων είχε καθοριστική σημασία η συμπεριφορά τους ως ενήλικων γυναικών.
• Στην ενηλικίωσή τους είχαν το δικαίωμα να κληρονομούν και να διαχειρίζονται οι ίδιες τις περιουσίες τους. Είναι επίσης ενδεχόμενο ότι μπορούσαν να εκφράσουν τη γνώμη τους για τον υποψήφιο γαμπρό που θα επέλεγε ο πατέρας τους ή ο κηδεμόνας τους και η γνώμη τους είχε βαρύνουσα σημασία για τα ζητήματα του νοικοκυριού ή των νοικοκυριών τους.

Περιζήτητες νύφες

Θα πρέπει να τονίσουμε πως στην αρχαία Σπάρτη οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να κατέχουν και να διαχειρίζονται οι ίδιες περιουσιακά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων και εγγείων ιδιοκτησιών, χωρίς να υπόκεινται σε κάποιο καθεστώς επιτροπείας. Οι γυναίκες κληρονόμοι στη Σπάρτη –δηλαδή όσες δεν είχαν ομοπάτριους αδελφούς- ονομάζονταν πατρούχοι (=αυτές που κατείχαν την πατρική εξουσία), ενώ στην Αθήνα επίκληροι (=αυτές που είχαν κληρονομήσει τον πατρικό κλήρο. Οι Αθηναίες επίκληροι αποτελούσαν ένα όχημα για τη μεταβίβαση της πατρογονικής κληρονομιάς στον επόμενο άντρα κληρονόμο, δηλαδή στον πρωτότοκο γιο του, στον εγγονό του πατέρα τους. Αντίθετα οι Σπαρτιάτισσες πατρούχοι ήταν ιδιοκτήτριες της περιουσίας που είχαν κληρονομήσει. Ήταν επομένως περιζήτητες νύφες, καθώς είχαν το δικαίωμα να παντρευτούν οποιοδήποτε Σπαρτιάτη είχε πολιτικά διακιώματα και όχι μόνο τον πλησιέστερο συγγενή του πατέρα τους (όπως συνέβαινε με τις επικλήρους).

Γοργώ - Λεωνίδας

Στα τέλη της δεκαετίας του 490 π.Χ. ο Λεωνίδας παντρεύτηκε την κόρη και κληρονόμο του  βασιλιά Κλεομένη, τη Γοργώ, η οποία είχε φτάσει σε ηλικία γάμου, που για τις γυναίκες της Σπάρτης ήταν στο τέλος της εφηβείας. Οι λόγοι για τους οποίους ο Λεωνίδας ήθελε να παντρευτεί τη Γοργώ ήταν κυνικοί: ήταν η μοναδική απόγονος του Κλεομένη και είχε επομένως κληρονομήσει ολόκληρη την περιουσία του, ενώ ο ίδιος ο Λεωνίδας, ως ο μεγαλύτερος εν ζωή ετεροθαλής αδελφός του Κλεομένη, ήταν ο διάδοχος του θρόνου των Αγιαδών, καθώς, όταν ένας βασιλιάς δεν είχε γιο, τον διαδεχόταν ο πιο κοντινός άντρας συγγενής του. Οι γάμοι ανάμεσα σε στενούς εξ αίματος συγγενείς δεν ήταν κάτι πρωτόγνωρο. Ο σκοπός ήταν να παραμείνει η περιουσία στον αντρικό κλάδο του γενεαλογικού δέντρου της οικογένειας. Η Γοργώ διεκπεραίωσε δηλαδή τον ιδιαίτερα συνηθισμένο  ρόλο για τον οποίο προορίζονταν  όλες οι γυναίκες που ανήκαν στις ανώτερες τάξεις της αρχαίας Ελλάδας.

ΑΠΟΥΣΙΑ ΝΟΜΟΥ ΠΕΡΙ ΜΟΙΧΕΙΑΣ

Προτρέποντας τον άνδρα της το Λεωνίδα κατά την εκστρατεία του στις Θερμοπύλες να φανεί αντάξιος της Σπάρτης, τον ρώτησε τι έπρεπε να κάνει εκείνη. Κι αυτός της απάντησε: «Να παντρευτείς ενάρετο άντρα και να αποκτήσεις ενάρετα παιδιά».

 Οι Σπαρτιάτισσες μπορούσαν να έχουν ερωτικές σχέσεις και με άλλους άντρες εκτός από το σύζυγό τους χωρίς να παραβιάζουν το νόμο για μοιχεία – επειδή στη Σπάρτη, αντίθετα με τις υπόλοιπες πόλεις δεν υπήρχε τέτοιος νόμος. Μ΄ αυτό τον τρόπο είχαν τη δυνατότητα οι Σπαρτιάτισσες να διαχειρίζονται περισσότερα νοικοκυριά. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι όλες οι Σπαρτιάτισσες ήταν απαλλαγμένες από τις κοπιαστικές οικιακές εργασίες, γιατί όλα αυτά τα έκαναν γυναίκες είλωτες.

Κείμενο: Επιτρεπόταν σ΄ ένα ηλικιωμένο σύζυγο νέας γυναίκας, αν συμπαθούσε και ενέκρινε κάποιον από τους καθώς πρέπει νέους, να τον φέρει σε αυτή , και γεμίζοντάς την με ευγενικό σπέρμα, να υιοθετήσει το παιδί ως δικό του. Επιτρπόταν επίσης σε ένα ευηπόληπτο άντρα, αν θαύμαζε τη γυναίκα κάποιου άλλου που είχε γεννήσει καλά παιδιά και συμπεριφερόταν συνετά, να συνευρεθεί μαζί της με τη συγκατάθεση του συζύγου της, σπείροντας κατά κάποιο τρόπο σε εύφορο χωράφι, και γεννώντας καλά παιδιά, που θα ήταν συγγενείς εξ αίματος μιας καλής οικογένειας.

Πλούταρχος, Λυκούργος, 15. 12-13

Ο Πολύβιος (203 π.Χ. - 120 π.Χ.), Έλληνας ιστορικός, αναφέρει (12.6.β.8) ότι ήταν παραδοσιακή συνήθεια στους Λακεδαιμονίους τρεις ή τέσσερις άντρες να έχουν την ίδια γυναίκα, κάποτε και περισσότεροι, αν ήταν αδέλφια. Τα παιδιά τους ήταν κοινά για όλους. Όταν ένας σύζυγος είχε αποκτήσει αρκετά παιδιά, ήταν τιμητικό συνήθιο γι΄ αυτόν να δίνει τη γυναίκα του να την παντρευτεί ένας από τους φίλους του. Ο σκοπός της συνήθειας αυτής ήταν προφανώς η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αύξηση του πληθυσμού με γερά παιδιά. Εύκολο βέβαια είναι να διαστρεβλωθούν τα γεγονότα και να γίνει πιστευτό ότι επικρατούσε ένα κλίμα ηθικής εξαχρείωσης στη Σπάρτη (δικαίωμα στην περιουσία-φανερές ερωτικές συνευρέσεις). Οι νόμοι και τα έθιμα της Σπάρτης έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στην αναπαραγωγή, στην τεκνοποιία. Και σε ατομικό επίπεδο υπήρχε η επιθυμία για ένα γιο κληρονόμο, αλλά και σε κοινωνικό, το κράτος ασκούσε έντονες πιέσεις να μην μειώνεται ο αριθμός των Σπαρτιατών πολιτών που ήταν μέλη της κοινότητας, μιας κοινότητας πολεμιστών που όφειλαν να υπερασπίζουν την πόλη και από τους εσωτερικούς εχθρούς, τους είλωτες, αλλά και από τις εξωτερικές επιθέσεις

Παρόλο που δεν επιβάλλονταν κυρώσεις για τη μοιχεία, ο γάμος θεωρούνταν προαπαιτούμενο για τη νομιμότητα των παιδιών, ενώ μόνο οι γάμοι ανάμεσα σε Σπαρτιάτες ήταν αποδεκτοί. Επίσης υπήρχαν ποινές για ένα αγάμιο – οψιγάμιο – κακογάμιο( σύναψη γάμου με την κόρη κάποιου που είχε διαπράξει αδίκημα ή δεν ήταν Σπαρτιάτης.

Σπαρτιάτισσες και θρησκεία

Οι Σπαρτιάτισσες έχουν ένα σημαντικό θρησκευτικό ρόλο. Διαδραμάτιζαν κεντρικό ρόλο στις δημόσιες και ιδιωτικές θρησκευτικές εκδηλώσεις. Ωστόσο φαίνεται ότι στη Σπάρτη δεν υπήρχαν γιορτές αποκλειστικά για γυναίκες, όπως στην Αθήνα, καθώς δεν τελούνταν ούτε καν Θεσμοφόρια, που ήταν αφιερωμένα στη Δήμητρα, τη θεά της γονιμότητας. Επίσης στη Σπάρτη δεν υπήρχε κάποια γιορτή αφιερωμένη στο Διόνυσο. Προφανώς ο λόγος είναι ότι τις εργασίες τις έκαναν οι είλωτες. Ωστόσο το γνώρισμα για το οποίο φημίζονταν οι Σπαρτιάτισσες δεν ήταν η ευσέβειά τους, αλλά το γεγονός ότι δε διαδραμάτιζαν τον τυπικό γυναικείο ρόλο να θρηνούν και να οδύρονται μετά το θάνατο ενός μέλους της οικογένειας. 

  "ἢ τὰν ἢ ἐπὶ τᾶς."