Oι Γυναίκες της Λήμνου

Ιδιαίτερα γοητευτικοί είναι οι μύθοι και οι παραδόσεις που αφορούν μια άλλη εποχή, έναν άλλο τόπο ή μια άλλη άλλη μορφή οργάνωσης, όλα διαφορετικά από αυτά που έχουμε συνηθίσει εμείς να ζούμε. Εμείς και το άλλο. Τόσο εξωτικό ακούγεται σα να θέλεις να ταξιδέψεις. Ο μύθος που ακολουθεί αφορά τις γυναίκες της Λήμνου και μας μεταφέρει σε μια όψιμη μορφή μητριαρχίας. Πηγές μου δύο παραμυθάδες: ο Απολλόδωρος ο Ρόδιος και ο Ηρόδοτος.

        Οι Αργοναύτες αφού έκαναν πανιά από τη Θεσσαλία για ν΄ αναζητήσουν το Χρυσόμαλλο Δέρας, ρίξαν άγκυρα στη Λήμνο. Στην ελληνική μυθολογία με το συλλογικό όνομα Λημνιάδες ήταν γνωστές οι γυναίκες της νήσου Λήμνου οι οποίες, σύμφωνα με την παράδοση, παραμέλησαν τη λατρεία της θεάς Αφροδίτης. Η θεά τις εκδικήθηκε κάνοντάς τες να μυρίζουν τόσο άσχημα, ώστε οι σύζυγοί τους τις εγκατέλειψαν και πήραν παλλακίδες από τη Θράκη. Οι Λημνιάδες τότε τους εκδικήθηκαν με τη σειρά τους σκοτώνοντας όλους τους άνδρες της νήσου, ακόμα και τον βασιλιά, και έκαναν βασίλισσά τους την Υψιπύλη, θυγατέρα του Θόα (γιος του Διονύσου και Αριάδνης). Η Υψιπύλη λυπήθηκε τον πατέρα της και δεν τον σκότωσε.  Ο αρχηγός των αργοναυτών, Ιάσονας, ερωτεύτηκε την Υψιπύλη και απέκτησαν δύο παιδιά, τον Εύηνο και το Νεβροφόνο, από τους οποίους ο πρώτος έγινε στη συνέχεια βασιλιάς του νησιού). Ο μύθος αυτός που αποτέλεσε και τη βάση τραγωδιών του Αισχύλου και του Σοφοκλή, αποτελεί στοιχείο που μαρτυρεί για το πρώιμο στάδιο της μητριαρχίας και τη μετάβαση από τη μητριαρχία (βασιλεία Υψιπύλης) στην πατριαρχία (βασίλειο Ευήνου).

ΚΕΙΜΕΝΟ

οὗτοι ναυαρχοῦντος Ἰάσονος ἀναχθέντες προσίσχουσι Λήμνῳ. ἔτυχε δὲ ἡ Λῆμνος ἀνδρῶν τότε οὖσα ἔρημος, βασιλευομένη δὲ ὑπὸ Ὑψιπύλης τῆς Θόαντος δι᾽ αἰτίαν τήνδε. αἱ Λήμνιαι τὴν Ἀφροδίτην οὐκ ἐτίμων· ἡ δὲ αὐταῖς ἐμβάλλει δυσοσμίαν, καὶ διὰ τοῦτο οἱ γήμαντες αὐτὰς ἐκ τῆς πλησίον Θρᾴκης λαβόντες αἰχμαλωτίδας συνευνάζοντο αὐταῖς. ἀτιμαζόμεναι δὲ αἱ Λήμνιαι τούς τε πατέρας καὶ τοὺς ἄνδρας φονεύουσι· μόνη δὲ ἔσωσεν Ὑψιπύλη τὸν ἑαυτῆς πατέρα κρύψασα Θόαντα. προσσχόντες οὖν τότε γυναικοκρατουμένῃ τῇ Λήμνῳ μίσγονται ταῖς γυναιξίν. Ὑψιπύλη δὲ Ἰάσονι συνευνάζεται, καὶ γεννᾷ παῖδας Εὔνηον καὶ Νεβροφόνον.

Ἀπολλόδωρος Βιβλιοθήκη Α' 114

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Αυτοί (οι Αργοναύτες)  με ναύαρχο τον Ιάσονα αφού εξέπλευσαν, προσέγγισαν τη Λήμνο, έτυχε τότε η Λήμνος να είναι τελείως έρημη από άνδρες και να έχει βασίλισσα την Υψιπύλη, κόρη του Θόαντα, για την εξής αιτία: οι γυναίκες της Λήμνου δεν τιμούσαν την Αφροδίτη. Αυτή έβαλε σ΄ αυτές δυσοσμία και γι΄ αυτό εκείνοι που τις παντρεύτηκαν  πήραν γυναίκες αιχμάλωτες από τη γειτονική Θράκη και κοιμόντουσαν με αυτές. Επειδή δέχονταν περιφρόνηση (ατίμωση)  οι γυναίκες της Λήμνου, φόνευσαν και τους πατέρες και τους άνδρες τους, μόνο η Υψιπύλη έκρυψε τον πατέρα της Θόαντα και τον έσωσε. Όταν λοιπόν προσέγγισαν  (οι Αργοναύτες)  τη Λήμνο, που ήταν τότε γυναικοκρατούμενη, σμίγουν ερωτικά με τις γυναίκες. Και η Υψιπύλη συνευρέθηκε με τον Ιάσονα και γέννησε δύο παιδιά, τον Εύηνο και το Νεβροφόνο (ελαφοκτόνο).

             Ο Ηρόδοτος θεωρεί πρώτους κατοίκους της Λήμνου τους Τυρρηνούς και τους Πελασγούς, οι οποίοι συνδέθηκαν με το μύθο των πειρατών που συνέλαβαν το Διόνυσο και τον πούλησαν ως σκλάβο. Οι Τυρρηνοί προέρχονταν από τη Μικρά Ασία και είχαν κοινή καταγωγή με τους Ετρούσκους της Ιταλίας. Οι πελασγοί διώχθηκαν από την αττική, όπου ζούσαν, και εγκαταστάθηκαν στο νησί, όπου με τη σειρά τους έδιωξαν τους Μινύες, που ήταν απόγονοι του Ιάσονα και των αργοναυτών. Αργότερα οι Πελασγοί θέλησαν να εκδικηθούν τους αθηναίους, που τους έδιωξαν από τα μέρη τους. Επανέλαβαν τα λήμνια κακά: πήγαν στη Βραυρώνα, έκλεψαν τις αθηναίες γυναίκες που μετείχαν στα μυστήρια, τις μετέφεραν στη Λήμνο, απέκτησαν μαζί τους παιδιά και στη συνέχεια τις σκότωσαν αυτές και τα παιδιά τους. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αφορμή κατάληψης της Λήμνου από τους Αθηναίους με επικεφαλής το Μιλτιάδη. Η υποταγή του προελληνικού στοιχείου της Λήμνου στους Αθηναίους και η απαρχή σταδιακού εξελληνισμού  της τοποθετούνται στα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα.

ΚΕΙΜΕΝΟ

οἱ δὲ Πελασγοὶ οὗτοι Λῆμνον τότε νεμόμενοι καὶ βουλόμενοι τοὺς Ἀθηναίους τιμωρήσασθαι, εὖ τε ἐξεπιστάμενοι τὰς Ἀθηναίων ὁρτάς, πεντηκοντέρους κτησάμενοι ἐλόχησαν Ἀρτέμιδι ἐν Βραυρῶνι ἀγούσας ὁρτὴν τὰς τῶν Ἀθηναίων γυναῖκας, ἐνθεῦτεν δὲ ἁρπάσαντες τουτέων πολλὰς οἴχοντο ἀποπλέοντες, καί σφεας ἐς Λῆμνον ἀγαγόντες παλλακὰς εἶχον. [2] ὡς δὲ τέκνων αὗται αἱ γυναῖκες ὑπεπλήσθησαν, γλῶσσάν τε τὴν Ἀττικὴν καὶ τρόπους τοὺς Ἀθηναίων ἐδίδασκον τοὺς παῖδας. οἳ δὲ οὔτε συμμίσγεσθαι τοῖσι ἐκ τῶν Πελασγίδων γυναικῶν παισὶ ἤθελον, εἴ τε τύπτοιτό τις αὐτῶν τινός, ἐβοήθεόν τε πάντες καὶ ἐτιμώρεον ἀλλήλοισι· καὶ δὴ καὶ ἄρχειν τε τῶν παίδων οἱ παῖδες ἐδικαίευν καὶ πολλῷ ἐπεκράτεον. [3] μαθόντες δὲ ταῦτα οἱ Πελασγοὶ ἑωυτοῖσι λόγους ἐδίδοσαν· καί σφι βουλευομένοισι δεινόν τι ἐσέδυνε, εἰ δὴ διαγινώσκοιεν σφίσι τε βοηθέειν οἱ παῖδες πρὸς τῶν κουριδιέων γυναικῶν τοὺς παῖδας καὶ τούτων αὐτίκα ἄρχειν πειρῴατο, τί δὴ ἀνδρωθέντες δῆθεν ποιήσουσι. [4] ἐνθαῦτα ἔδοξέ σφι κτείνειν τοὺς παῖδας τοὺς ἐκ τῶν Ἀττικέων γυναικῶν. ποιεῦσι δὴ ταῦτα, προσαπολλύουσι δὲ σφέων καὶ τὰς μητέρας. ἀπὸ τούτου δὲ τοῦ ἔργου καὶ τοῦ προτέρου τούτων, τὸ ἐργάσαντο αἱ γυναῖκες τοὺς ἅμα Θόαντι ἄνδρας σφετέρους ἀποκτείνασαι, νενόμισται ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα τὰ σχέτλια ἔργα πάντα Λήμνια καλέεσθαι.

Ηρόδοτος ΣΤ΄ 138

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

 Αυτοί οι Πελασγοί κατοικούσαν κατά την εποχή εκείνη στη Λήμνο επιδιώκοντας όμως να εκδικηθούν τους Αθηναίους και γνωρίζοντας καλά τις αθηναϊκές γιορτές, προμηθεύτηκαν  πεντηκοντόρους και πραγματοποίησαν ενέδρα σε βάρος όσων γυναικών της Αθήνας συμμετείχαν στην τελετή της Άρτεμης στη Βραυρώνα. Και από εκεί άρπαξαν γυναίκες πολλές και στη συνέχεια απομακρυνόμενοι με τα σκάφη τους τις μετέφεραν στη Λήμνο χρησιμοποιώντας τες ως παλλακίδες. Καθώς επίσης οι εν λόγω γυναίκες πλημμύρισαν το νησί με παιδιά, δίδασκαν σ΄ αυτά την αττική γλώσσα όσο και τις αθηναϊκές συνήθειες. Κι εκείνα δεν έδειχναν διάθεση ούτε να κάνουν παρέα με τα παιδιά των Πελασγίδων γυναικών, ενώ, αν κάποιο παιδί των εν παλλακίδων το χτυπούσε παιδί Πελασγών, έσπευδαν όλα μαζί να το βοηθούσαν και αλληλοϋποστηρίζονταν. Επιπλέον μάλιστα τα παιδιά των παλλακίδων πρόβαλλαν την αξίωση να επιβάλλονται ως αρχηγοί στα άλλα και σε μεγάλο βαθμό τα υπερνικούσαν. Από την άλλη, όμως, τα πληροφορήθηκαν όλα αυτά οι Πελασγοί και συζητούσαν μεταξύ τους για τα μέτρα που όφειλαν να πάρουν. Προβληματίζονταν, έτσι, πάνω στο θέμα αυτό, όταν τρύπωσε στο μυαλό τους μια φοβερή σκέψη: αν αποφάσιζαν τα παιδιά αυτά να τηρούν μεταξύ τους στάση αλληλοσυμπαράστασης σε σχέση με τα παιδιά των νόμιμων συζύγων των Πελασγών και αν από τώρα τα πρώτα δοκίμαζαν να επιβληθούν στα άλλα, τι θα έκαναν άραγε όταν έφταναν στην ανδρική ηλικία; Και τότε αποφάσισαν  να θανατώσουν τα παιδιά εκείνα που τα είχαν αποκτήσει από τις γυναίκες της Αττικής. Αλλά προχωρώντας ακριβώς στην ενέργειά τους αυτήν εξόντωσαν επίσης και τις γυναίκες των παιδιών. Με βάση εξάλλου τη συγκεκριμένη τους συμπεριφορά, όπως και μια προηγούμενη, από την παραπάνω πράξη, στην οποία προχώρησαν οι γυναίκες της Λήμνου, όταν σκότωσαν –στα χρόνια του Θόα-τους άντρες τους, έχει καθιερωθεί ανά την Ελλάδα το εξής: όλες οι αποτρόπαιες πράξεις να ονομάζονται Λήμνιες.