ΒΙΒΛΙΟ - Εκείνος, Το κόκκινο γέλιο

 Εκείνος, Το κόκκινο γέλιο 

Λεονίντ Αντρέγιεφ

μετ. από τα ρωσικά: Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ

εκδ. Αγρα

O Λεονίντ Αντρέγιεφ υπήρξε, σύμφωνα με τον Αλεξάντρ Μπλοκ, συγγραφέας που «κουβαλούσε μέσα του το χάος», η ξεχωριστή φωνή μιας εποχής ανάστατης και ζοφερής, εκφραστής ενός αβέβαιου zeitgeist πνιγμένου σ’ ένα θειώδες, δυσοίωνο, αποκαλυπτικό φως. Βίωσε τις βίαιες αναταραχές του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού και την επιθανάτια αγωνία της παλιάς τάξης πραγμάτων· όμως έγινε μάρτυρας των ωδίνων του καινούργιου, χωρίς να προλάβει να δει τη γέννησή του. Ηταν ο συγγραφέας της κρίσης, κοινωνικής, πολιτικής και ηθικής.

Ο κόσμος του Αντρέγιεφ δεν υπόσχεται καμιά γαλήνη, είναι «μια κόλαση αγωνίας, βασανισμού, απορίας και περιπλοκής», μια γη δακρύων· μέσα σ’ ένα σύμπαν γυμνό από νόημα, άδειο από υπερβατική παρουσία ή λόγο, ο άνθρωπος ουρλιάζει δίχως να εισακούεται κάτω από έναν ατσάλινο ουρανό. Δέσμιος της ύπαρξης, δίχως βουλητική ελευθερία, δίχως καμιά πιθανότητα ευτυχίας, ελάχιστα απέχει από το ζώο. «Σε πολλές πόλεις και χώρες ταξίδεψα, μα πουθενά δεν είδα ελεύθερο άνθρωπο», λέει ένας ήρωάς του. «Μονάχα σκλάβους είδα. Είδα τα κλουβιά όπου ζουν, τα κρεβάτια όπου γεννιούνται και πεθαίνουν· είδα το μίσος και την αγάπη τους, την αμαρτία και την αρετή τους. Και τις χαρές τους έχω δει: άθλιες προσπάθειες να αναβιώσουν μια χαμένη στο παρελθόν ευδαιμονία. Κι όπου κι αν κοίταζα διέκρινα τη σφραγίδα της ηλιθιότητας και της τρέλας… Ανάμεσα στα λουλούδια μιας όμορφης γης, έχουν ανεγείρει ένα φρενοκομείο».

Οι δύο φωνές

Και οι δύο νουβέλες που περιέχονται στον δεύτερο τόμο των έργων του Λεονίντ Αντρέγιεφ, τα οποία εκδίδει η «Αγρα» (έχουν προηγηθεί «Η σκέψη» και «Ο κυβερνήτης») πάντα στη συγκλονιστική μετάφραση της ποιήτριας Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, είναι έργα που διαλέγονται με το φανταστικό και το αλλόκοτο και αποτυπώνουν αριστοτεχνικά τον ψυχικό αναβρασμό. Το σταδιακό γλίστρημα στην τρέλα του φοιτητή που πρωταγωνιστεί στο αφήγημα «Εκείνος» (1913), η χωρίς τέλος ή ελπίδα λύτρωσης καταβύθιση στην παραφροσύνη στο «Κόκκινο γέλιο» (1905) πραγματώνουν ένα συγγραφικό όραμα που ο Αντρέγιεφ περιέγραφε ήδη από το 1891, στα είκοσί του μόλις χρόνια: «Θα ήθελα ο άνθρωπος να χλομιάσει από τρόμο διαβάζοντας το βιβλίο μου, να είναι για κείνον κάτι σαν ναρκωτικό, σαν ένας τρομακτικός εφιάλτης». Και πραγματικά δεν υπάρχει πιο βίαιο και ακραίο αφήγημα από την πειραματική του νουβέλα «Κόκκινο γέλιο», εφιαλτική αποτύπωση του λουτρού αίματος στο οποίο κατέληξε ο ρωσοϊαπωνικός πόλεμος του 1904, προαναγγέλλοντας τις εκατόμβες στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εξπρεσιονιστική καταγγελία του πολέμου και του ακραίου παραλογισμού του. Η φρενίτιδα της αφήγησης, η σχεδόν βάναυση, αιματόχρωμη εικονοποιία, η βασανιστική εμμονή στην αποτρόπαια λεπτομέρεια πλήττουν την αναγνωστική συνείδηση σαν πυρωμένα βέλη.

Δύο αφηγηματικές φωνές διαπλέκονται στο «Κόκκινο γέλιο», αλληλοπεριχωρούνται, αντιμετατίθενται. Η πρώτη ανήκει σ’ έναν αξιωματικό του ρωσικού στρατού που πολεμάει στη Μαντζουρία· σαν υπνοβάτης περιτρέχει τα πεδία της μάχης, πολεμάει, σκοτώνει, βουλιάζει στο αίμα, ώσπου μια οβίδα ακρωτηριάζει και τα δυο του πόδια και επιστρέφει στην οικογένειά του «με κομματιασμένη ψυχή». Η δεύτερη, είναι η φωνή του αδελφού του.

Ωστόσο, στα μισά της νουβέλας, ο αναγνώστης καταλαβαίνει ότι βρίσκεται μπροστά σε ένα λογοτεχνικό τέχνασμα, ένα διχασμό της αφηγηματικής φωνής, που μετατρέπει τον πρώτο αδελφό από αφηγητή σε ήρωα του αφηγήματος του δεύτερου και τον λόγο του από προσωπική μαρτυρία σε ιστορία: δεν είναι ο αξιωματικός που αφηγείται αλλά ο αδελφός του· χωρίς να έχει γνωρίσει ο ίδιος τον πόλεμο, τον αναπλάθει βασισμένος στις ασυνάρτητες και συγκεχυμένες αφηγήσεις του τσακισμένου όμαιμού του που πια δεν βρίσκεται στη ζωή. Και εκείνος που βίωσε την τρομακτική εμπειρία της αιματοχυσίας και εκείνος που τη μεταγράφει χάνουν τα λογικά τους: είναι ανυπόφορος ο πόνος της νόησης που έρχεται αντιμέτωπη με την παράνοια και τη φρίκη του πολέμου. Πορφυρό, ξεδοντιασμένο, απειλητικό, το κόκκινο γέλιο που διαστίζει σαν επανερχόμενο όραμα τη διπλή αφήγηση, δεν είναι παρά η αναπόδραστα ταγμένη στον θάνατο και την απελπισία ανθρώπινη μοίρα.

Της Κατερινας Σχινα