Κυριακή 25 Αυγούστου 2013

Μάγισσες

"Οι μάγισσες εμπνέουν ζωγράφους" είναι ο τίτλος ενός άρθρου που διάβασα στην "Καθημερινή της Κυριακής" (25-8) με αφορμή μια έκθεση ζωγραφικής στο Εδιμβούργο και προβληματίστηκα στη σχέση ανάμεσα στη "μαγεία" και τη "γυναίκα", στον τρόπο αναπαράστασης μιας μυστηριώδους γυναίκας...



Με τι μοιάζουν οι μάγισσες; Αγριωπές κυράδες με μυτερό καπέλο, τρίχες στο σαγόνι, αποκρουστικές ελιές και κιτρινοπράσινο δέρμα: θα τις αναγνωρίζαμε παντού, ακόμα και χωρίς το σκουπόξυλό τους. Ένα παιδί μπορεί να ζωγραφίσει μια στη στιγμή –μαύρο καπέλο και σκούπα (η γάτα και η χύτρα σπανίζουν, ίσως και να περιττεύουν στις μέρες μας). Οι μάγισσες είναι τόσο τυποποιημένες, έχουν γίνει κάτι σαν logo.

Η μαθητευόμενη μάγισσα του Γκόγια (πάνω σε σκούπα) είναι νέα αλλά ήδη αποκαμωμένη, καθώς διδάσκεται τα κόλπα από τη γηραιά κυρία που οδηγεί το σκουπόξυλο· η αίσθηση που δίνει η εικόνα είναι μιας «μαντάμ» που έχει αρπάξει ένα άμοιρο κορίτσι, την καινούργια της προστατευόμενη: η πορνεία σε σύνδεση με τη μαγεία.


Σάββατο των μαγισσών - Γκόγια

Και το ζοφερό τρίο του Φουζέλι, οι «Παράξενες αδελφές» από τον «Μάκβεθ», με τα κεφάλια τους αραδιασμένα σε προφίλ σαν τις ανοιχτές λεπίδες ελβετικού σουγιά, έχουν μεγάλες μύτες, δυνατά λαρύγγια και τρομερά σαγόνια. Δεν μοιάζουν με γυναίκες, νέες ή γριές, αλλά με άντρες.


Οι τρεις παράξενες αδελφές - Φουζέλι


Είχαν άραγε οι καλλιτέχνες αυτοί συναντήσει ποτέ στην πραγματικότητα κάποια γυναίκα που να μοιάζει με αυτές τις οραματικές φιγούρες; Καμιά από τις απεικονιζόμενες δεν είναι η κλασική γριά στρίγγλα της μεσαιωνικής λογοτεχνίας, η απόμακρη γεροντοκόρη του χωριού που την αναγκάζουν να υποστεί την πυρά ή την αγχόνη γιατί οι συντοπίτες της την έκριναν πολύ παράξενη στη συμπεριφορά της, πολύ οξυδερκή στις παρατηρήσεις της, πολύ επιδέξια με τα βότανα, ή επειδή απλώς την έβλεπαν να μιλάει μόνη της.

Όταν, επί πολλούς αιώνες, οι άνθρωποι πίστευαν ακόμα στις μάγισσες, τις παρουσίαζαν συχνά γυμνές - να πετάνε στο σεληνόφως, να συμμετέχουν σε «μαύρα Σαββατόβραδα», να πλαγιάζουν με τον διάβολο· ήταν πολυάσχολες και φιλήδονες. Η αμαρτία ήταν γραμμένη στο σώμα τους, που ήταν είτε παραμορφωμένο και αποκρουστικό είτε ύποπτα ωραίο.

Στη διάρκεια της ρομαντικής εποχής, οι μάγισσες στράφηκαν στο θεατρικό γκροτέσκο - οι αμυδρά φωτισμένες στρίγγλες στις εικονογραφήσεις του Ντελακρουά για τον «Φάουστ» του Γκαίτε, οι θεαματικές μάγισσες του Τζον Μάρτιν, που υψώνονται στον νυχτερινό ουρανό μέσα σε μια λάμψη αστραπής μπροστά στον Μάκβεθ, μικροσκοπικές και τρομαγμένες σε μια βραχοκορφή. Η παράδοξη παραλλαγή στο ίδιο θέμα του Ντάνιελ Γκάρντνερ παρουσιάζει τρεις καλλονές του καλού κόσμου σαν μάγισσες, με αραχνοΰφαντα ρούχα - ανάμεσά τους και η Τζορτζιάνα, Δούκισσα του Ντεβονσάιρ. Θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται για μια σατιρική έκφραση μισογυνισμού, μόνο που φημολογείται ότι μία από τις γυναίκες εκείνες παρήγγειλε η ίδια τον πίνακα.

Μάγισσες - Ντάνιελ Γκάρντνερ


Ο Βικτωριανός ζωγράφος Φρέντερικ Σάντυς απεικόνισε την ίδια την τσιγγάνα ερωμένη του, Καόμι Γκρέι, στον ρόλο της Μήδειας, δίνοντας μια ανησυχητικά ρεαλιστική όψη στην οργισμένη, αμυντική έκφραση του προσώπου της μυθικής μάγισσας. Ωστόσο, ο φόβος που θα έπρεπε να εμπνέει η Μήδεια υπονομεύεται εντελώς από τα ζωηρά, φανταχτερά χρώματα του προ-ραφαηλίτη ζωγράφου.


                                     Φρέντερικ Σάντυς - Μήδεια

Το ασπρόμαυρο και η νύχτα πράγματι τοποθετούν σε πλεονεκτική θέση τη μάγισσα. Κι όταν μπλέκεται και η αντρική φαντασίωση, έστω και φαντασία τότε ...



(το κείμενο είναι στηριγμένο σε άρθρο
της Laura Cumming από τον Observer)

Σάββατο 24 Αυγούστου 2013

Arab Jazz - Karim Miske


Το μυθιστόρημα του Karim Miske άρεσε σε πολλούς. Αυτό αποδεικνύουν οι υψηλές πωλήσεις, τα αφιερώματα, η βράβευση... Άρεσε και σε μένα... Δε θα επιμείνω όμως σε θέματα που αφορούν το ίδιο το μυθιστόρημα. Αυτό το έκαναν πολλοί άλλοι. Θα σταθώ περισσότερο στη στάση του συγγραφέα. Το θάρρος του να αφηγηθεί μια ιστορία που αγγίζει θέματα τόσο λεπτά.


Ας γυρίσουμε περίπου 25 χρόνια πίσω. 

 οι ... εξαγνισμένοι στίχοι...   "Να έχει ο θεός θυγατέρες, ενώ εσείς έχετε γιους; Μια τέτοια μοιρασιά θα ήταν άδικη... Η θηλυκή φύση των φτερωτών θεοτήτων τις καθιστούσε κατώτερες και πλαστές. Δεν μπορούσαν να είναι παιδιά του θεού, όπως οι άγγελοι..."  

και οι ... σατανικοί στίχοι..."Έχετε ακουστά την αλ-Λατ κσι την αλ-Ουζά και την αλ-Μανάτ, την τρίτη, την άλλη; Είναι τα εξυψωμένα πουλιά και η μεσολάβησή τους είναι άκρως επιθυμητή"

   Και ο Σαλμάν Ρουσντί έπλασε μια ιστορία, τη δική του ιστορία. Μια προσέγγιση από την οπτική γωνιά του άθεου. Ο προφήτης του Ισλάμ ως άνθρωπος. Το αποτέλεσμα ήταν ένα ξέσπασμα ακραίου θρησκευτικού φονταμενταλισμού απέναντι στο πρόσωπο του συγγραφέα.









Κι ερχόμαστε στο σήμερα.

Στα προάστια του Παρισιού όπου ανακατεύονται μάρτυρες του Ιεχωβά, σαλαφιστές, μουσουλμάνοι, εβραίοι. Ομάδες κι οργανώσεις  όπου η προσωπικότητα συνθλίβεται κάτω από το γιγαντιαίο σώμα της μάζας. Δε σκέφτεται το άτομο, αλλά ο θρησκευτικός ηγέτης. Το μυθιστόρημα του Karim Miske δεν καταπιάνεται με θρησκευτικά σύμβολα. Εδώ είναι η διαφορά με τους "Σατανικούς στίχους" του Ρουσντί. Δεν ερμηνεύει, δεν αξιολογεί το δόγμα. Ασχολείται με τη θρησκευτική διαπλοκή, την κοινωνική διάσταση των θρησκευτικών οργανώσεων. Ασχολείται με το άτομο. Και μάλιστα όχι τόσο ωμά και απαισιόδοξα όπως ο Ζαν-Κλωντ Ιζζό στο "Μαύρο τραγούδι της Μασσαλίας". Αλλά ούτε και τόσο ωραιοποιημένα όπως στην ταινία "Οι άθικτοι". Ο Karim Miske αποδεικνύεται σε έναν πολύ καλό ψυχολόγο που θέτει το άτομο στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Και από πάνω υπάρχει κάποιος που εκμεταλλεύεται την αφέλεια και την τυφλή υπακοή των οπαδών. Ο Karim Miske κοιτάζει λίγο πιο λοξά τα θρησκευτικά ζητήματα, πιο ... ανθρώπινα. Ο Ρουσντί καταπρόσωπο. Το θάρρος όμως είναι απαραίτητο και στις δύο περιπτώσεις.










Δευτέρα 12 Αυγούστου 2013

Ο Ουρουγουανός εραστής - Σαν. Ρονκαλιόλο


Σίγουροι οι εγνωσμένης αξίας συγγραφείς όπως ο Μάρκες ή ο Μπόρχες αποτελούν μια πρώτης τάξεως αφορμή να έρθει κανείς σε επαφή με τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία. Μια λογοτεχνία που για μένα τουλάχιστον είναι συνδεδεμένη με το μαγικό ρεαλισμό. Τι γίνεται όμως και με τους νεώτερους συγγραφείς; Την απορία αυτή ήρθε  να μου τη λύσει ο περουβιανός συγγραφέας Σαντιάγο Ρονκαλιόλο, της νεώτερης γενιάς (γενν. 1975). Και το βιβλίο το οποίο προτίμησα για αρχή είναι το τελευταίο του μυθιστόρημα με τίτλο "Ο Ουρουγουανός εραστής".



Ένα μυθιστόρημα που κεντρικό του πρόσωπο είναι ο ουρουγουανός συγγραφέας Ενρίκε Αμορίμ, ένα πρόσωπο υπαρκτό, ιστορικό και μάλιστα συγγραφέας. Τι άραγε να τράβηξε τον συγγραφέα Ρονκαλιόλο να βάλει ως πρωταγωνιστή του έργου του έναν άλλο συγγραφέα;



Ο Αμορίμ ως μυθιστορηματικό πρόσωπο φαίνεται ότι δεν ενδιαφέρει για την αφηγηματική του ικανότητα, αλλά για τη δραματικότητά του. Το φαίνεσθαι και όχι το είναι. Ένας συγγραφέας αμφιλεγόμενης αξίας, αλλά σίγουρα ένας καλός ... ηθοποιός. Ο ηθοποιός παίζει ρόλους. Κι ο Αμορίμ παίζει ρόλους. Είναι ένας χαμαιλέοντας της καλλιτεχνικής ζωής. Είναι ένα σώμα ... ετερόφωτο. Η δική του λάμψη βρίσκεται σε συνάρτηση με αυτούς τους οποίους συναναστρέφεται: Πικάσο, Μπόρχες, Νερούδα, Αραγκόν, Τσάρλι Τσάπλιν και φυσικά Λόρκα. Είναι ένας γητευτής των καλλιτεχνών. Μονάχα που δεν παρασύρονται όλοι από τη γοητεία του Ενρίκε ή δεν παρασύρονται εξίσου. Τέτοιες σχέσεις είναι τις περισσότερες φορές τραυματικές για τον ίδιο. Άρα και η λάμψη του προσωρινή. Και στο τέλος πεθαίνει στην αφάνεια, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας που τόσο την κυνηγούσε.


Ο συνεκτικός κρίκος γύρω από τον οποίο χτίζεται το μυθιστόρημα είναι ο Λόρκα. Στα τέλη  του 1953 πραγματοποιήθηκε στην πόλη Σάλτο της Ουρουγουάης μια περίεργη τελετή προς τιμήν του Λόρκα. Βασικός ομιλητής σε  αυτή την τελετή ήταν ο Αμορίμ. Αυτό όμως που προκαλεί τη φαντασία είναι ένα μικρό κουτί που θάφτηκε στη βάση του μνημείου. Τι περιείχε το κουτί αυτό, δεδομένης μάλιστα και της άγνοιας σχετικά με το πού θάφτηκε ο Λόρκα; Με αφορμή το γεγονός αυτό ξεκινά μια περιπλάνηση στους καλλιτεχνικούς κύκλους, αλλά και την πολιτική κατάσταση από την δεκαετία του 1930 κι έπειτα. Μπουένος Άιρες, Παρίσι, ομοφυλοφιλία, κομμουνισμός, καλλιτεχνικές ίντριγκες... όλα μπλέκονται στην πολλά υποσχόμενη πένα του Σαντιάγο Ρονκαλιόλο.